Sacaben, pula sue posiçon stratégica – situada na ancruzilhada de ls caminos que, benidos de l Norte i de l Este, se dirigian la Lisboua – stubo persente an einúmeros momientos de la Stória pertuesa.

Esta páigina ó cacho fui traduzida outomaticamente i percisa de ser rebista por un falante natibo de mirandés. Se sabes bien mirandés ajuda la Biquipédia rebendo este artigo. Apuis de la rebison apaga esta marca. Oubrigado!
Brason de armas de Sacaben: «Scudo de burmeilho, puonte de trés arcos, cun ls flancos ancumpletos, de ouro, lhabrada de negro. An xefe, cruç an aspa, de prata. Cuntra-xefe ondado de seis faixas de prata i azul, adonde assentan trés barcas de ouro bistas de proa. Corona mural de prata de cinco torres. Lhistel branco, cula lhegenda a negro, an maiúsculas: "SACABÉM".»
Un de ls eilemientos centrales de l brason – la auga – recorda l peso de ls rius Teijo i Trancon na bida i na eiquenomie de la cidade, anquanto l outro – la puonte romana – atesta la antiguidade de la poboaçon, remontando pul menos al tiempo de l Romanos, que ende arguírun essa custruçon que se mantebe a lhigar las dues bordas de l Trancon al lhongo de mais de quinze seclos.

Poboaçon antiquíssima, eisistiu ne l tiempo de l Romanos ua puonte an Sacaben cujos bruxedos inda éran bisibles, pul menos, ne l seclo XVI (segundo l relato de Francisco de Houlanda). De l tiempo de la acupaçon mourisca quedou, aparentemente, l chamadeiro de ourige arábica (شقبان, Šaqabān); eimediatamente passado la tomada de Lhisboua puls crestianos, an 1147, parece tener ocorrido eiqui un cumbate (la Batailha de Sacaben), hoije quemummente cunsidrado lhendário.

Durante la Eidade Média, Sacaben custituiu un reguengo, de l qual benerien a ser beneficiários l almirante Manuel Pessanha, la reina D. Lheonor Teles, i depuis l Cundestábel Nuno Álbares Pereira. Por muorte deste, passou la sue posse para la Casa de Bergáncia, a la qual benerie a pertencer até a la queda de la monarquia< ref name="Património Braganças">Cf. Nuoba Stória de Pertual, dir. de Joel Serron i La. H. de Oulibeira Marques, bol. X – Pertual i la Regeneraçon, cord. de Fernando de Sousa de La. H. de Oulibeira Marques, Lhisboua, Eiditorial Persença, 2004.</ref>.

Seberamente danificada durante l Terramoto de 1755, Sacaben antrou nun lhento marasmo que durou cerca dun seclo, até cerca de 1850 se ampeçar la sue andustrializaçon – donde ressalta la fundaçon de la célebre Fábrica de Lhoiça de Sacaben, que spalhou l nome de Sacaben por Pertual i pul Mundo, i la passaige de l camino-de-fierro pula poboaçon. Esta situaçon cuntribuiu para un oumiento populacional sustentado, até meados de la década de 1970, faborecendo inda l zambolbimiento de l associatibismo (Coperatiba «La Sacabenense», Sport Grupo Sacabenense, antre outros).

Ne l final de la década de 1980, la freguesie ganha la sue atual cunfiguraçon geográfica, cula separaçon de la Portela de Sacaben i de l Prior Vielho. An 4 de Júnio de 1997, Sacaben bé anfin reconhecido to l sou balor i potencial, tenendo sido eilebada la cidade. Meses mais tarde, era inaugurada la Puonte Basco de la Gama, lhigando Sacaben al Montijo, i que se tornou ua obra de refréncia na paisaige ourbana de la poboaçon.

La Pré-Stória i l domínio de l Romanos i Bárbaros eiditar

Neolítico / Calcolítico eiditar

Stá atestada na region de Sacaben la persença houmana zde hai bários seclos. La este propósito dezie Pinho Lheal ne l sou monumental Pertual Antigo i Moderno:

«Sacaben ye ancontestablemente ua poboaçon antiquíssima, i yá eisistia ne l tiempo de l Romanos.»[1]

Cun eifeito, parece tener sido acupada yá na Pré-Stória (períodos de l Neolítico i, cun maior porbablidade, de l Calcolítico, de l qual parécen datar trés machados de piedra polida[2]); hai ambora de la eisisténcia dua gruta sob l Ancho de l Terreirinho, junto al Santuário de la Senhora de la Salude, la qual, al ser scabada na década de 1980, rebelou la eisisténcia de bruxedos pré-stóricos[3].

Ls Romanos eiditar

 
La Puonte Romana de Sacaben, zenhada por Francisco de Houlanda ne l terceiro quartel de l seclo XVI i ancluída na sue De la Fábrica que Falece a la Cidade de Lhisboua, sob l títalo Lhembrança Pera Redificar la Puonte de Sacauen, surge repersentada cun un eilebado númaro de arcos, denotando assi un riu mui mais caudaloso que hoije an die.

An finales de l seclo III a.C., chegan a la Península Eibérica ls Romanos. OLISIPO< /small> (antigo nome de Lisboua), alia-se a las legiones romanas, sendo cedo absorbida ne l Ampério, i recumpensada cula atribuiçon de l statuto de MVNICIPIBM< /small> (esto ye, de cidadanie plena, estando por esso isenta de l pagamiento de las saçones la que outros territórios, cunquistados pula fuorça de las armas, stában sujeitos) i l nome de FELICITAS IVLIA< /small> (an honra de Júlio César).

Admenistratibamente, l munecípio ulissibonense antegraba-se ne l CONBENTBS SCALLABITANBS< /small>, i este, por sue beç, fazie parte, purmeiro de la porbíncia de la HISPANIA BLTERIOR< /small> i, a partir de 29 a.C. (por debison decretada por Augusto) , de la LBSITANIA< /small>, cun capital an EMERITA ABGBSTA< /small> (correspondente a la moderna Mérida, na Stremadura spanhola) .

Este MBNICIPIBM abrangie un stenso território rural, cobrindo ua çtáncia aprossimada de cinquenta quilómetros al redor de la ária ourbana (i çtinado a la sue outosuficiéncia), pul que lhogicamente l lhocal adonde se amplanta la moderna Sacaben se achaba ende antegrado.

Subre Sacaben an cuncreto, mas, solo podermos afirmar que ne l seclo I de la nuossa Era ende passaba un troço quemun la dues stradas romanas:

Inda hoije susisten bruxedos desta rede biária, sob l pabimiento de las rues António Ricardo Rodrigues i José Lhuís de Morales (que mais tarde serien l eixe fundamental a la buolta de l qual se porcessou la ourbanizaçon de la poboaçon, lhigando Sacaben de Cima la Sacaben de Baixo)[4].

Yá neste tiempo parece de relebo la amportança de Sacaben i de l sou riu; cun eifeito, ls Romanos tenerien custruído ua puonte subre l Trancon, de la qual inda eisistirian bruxedos de ls pedamiegos de assentamiento ne l lheito ne l seclo XVII, segundo dibersos relatos — zeignadamente ls de Francisco de Houlanda (que a eilha alude na sue obra De la Fábrica que Falece a la Cidade de Lhisboua, de 1571, na qual anota la necidade de l rei — anton D. Sabastian — proceder a la recustruçon de la puonte romana, i faç deilha un sboço, adonde surge repersentada cun quinze arcos, denotando assi la eisisténcia dun riu mui mais caudaloso que atualmente[5]) i de Miguel Lheiton de Andrada (ne l «2.º Diálogo» de la sue Miscelánea, datada de 1629). Esta puonte (que inda hoije custitui l eilemiento central de l brason de armas de Sacaben) era la cuntinaçon natural de la bie que seguia pulas rues antes mencionadas, lhigando Sacaben a la borda Norte de l sou riu.

Se se admitir que l célebre Itinerário de Antonino se baseia an trajetos lhebados a cabo por Antonino Pio, i atendendo al fato de séren mencionadas na obra las bias an causa, ye natural que l dezido amperador tenga passado pula poboaçon i pula sue puonte subre l Trancon

Hai inda la ambora de an Sacaben tener eisistido (segundo l relato de l Anónimo Napolitano, i ancluído ne l belume II de l Corpus Anscritionun Lhatinarun – CIL –, relatibo a la Spánia) ua anscriçon eipigráfica (cujo paradeiro ye hoije çconhecido) que rezaba l seguinte:

SILBIBS
MAG • I • TER
F • DAR • MAG
P • I • LIIII • P • B

Nun se cunseguiu, mas, até al momiento, abentar ua lheitura plausible para este monumiento; cun sepçon de la purmeira lhinha, que remete para un nomen ó cognomen anteligible (Sílbio), l cuntenido de las trés restantes lhinhas ye oubjeto de grandes cunjeturas. Emil Hubner, l redator de l CIL, propós que las abrebiaturas MAG, nas lhinhas 2 i 3, dezíssen respeito la dous magistri, talbeç respunsables por un uicus' ', ua pequeinha ounidade admenistratiba la nible rural, l que pressuporia talbeç la eisisténcia dun bicus ne l lhocal de Sacaben, junto a la puonte, i que serie gobernado por estes dous magistri; esta tese colheu tamien la aprobaçon de Jorge de Alarcon. Basco Gil Mantas, por sou turno, propone que se tratassen de l magistri dun santuário que eisistirieb talbeç nas prossimidades, l que tamien nun serie amberosímil. Seia cumo fur, tal parece testemunhar, sin selombra de dúbeda, la persença romana ne l lhocal [6].

Alanos i Bisigodos eiditar

Als Romanos sucedírun-se las acupaçones de ls pobos bárbaros, na sequéncia de las sues migraçones para Oucidente: purmeiro de l Alanos (que acupórun to l Sudoeste peninsular durante cerca de meia década, sin mas deixáren qualesquier bruxedos seneficatibos na region), i depuis de l Bisigodos (que tenerien eidificado eiqui ua capielha dedicada la Nuossa Senhora de l Prazeres, sob la qual se ancontran hoije las ruínas de la capielha de Nuossa Senhora de la Bitória) [7].

Domínio muçulmano eiditar

 
La atual capielha de Nuossa Senhora de la Bitória argue-se, segundo la tradiçon, adonde se situou outrora la Eigreija de Nuossa Senhora de l Prazeres, eisistente na poboaçon durante l domínio muçulmano.

Cunquista i coabitaçon eiditar

A partir de 711, ten ampeço l domínio muçulmano de la Península Eibérica. Lisboua (al-Ušbuna) ye tomada an 716 por fuorças berberes sob l comando de ʿAbd al-ʿAziç ibn Musa ibn Nusayr (que a la data eisercia l cargo de gobernador de l Ándalus an nome de l califa de Damasco, sendo filho de l gobernador de la porbíncia de la Ifriquia, Musa ibn Nusayr), i por essa época deben tamien tener caído nun solo las poboaçones que antegrában l termo de Lhisboua (antre ls quales Sacaben), bien cumo ls bários poboados de las redondezas, cumo laš-Šantara (esto ye, Sintra).

Tal cumo nas demales regiones de l Ġarb al-Ándalus (l «Oucidente de l Ándalus», region que corresponde, grosso modo' ', a la antiga Lusitánia romana i ancluía, antoce, a maior parte de l moderno Pertual), númaro seneficatibo de spano- romano- godos de la region de al-Ušbuna, ambora se téngan arabizado (tornando-se bilíngues an árabe — la nuoba lhéngua de la admenistraçon — i ne l baixo-lhatin mediebal que mantenien cumo lhéngua de l culto), nun se islamizórun (ó solo l fazirun tardiamente), tenendo remanescido crestianos; antre eilhes, starien alguns habitantes de l lhugar de Sacaben que, de acordo cula tradiçon, podírun manter l sou culto na Eigreija de Nuossa Senhora de l Prazeres, mediante l pagamiento dun tributo monetário (la jizya)[7], tornando-se assi moçárabes, ó seia, crestianos bibendo ambaixo de l domínio muçulmano, tenendo cumo suma outoridade l bispo moçárabe de Lhisboua — algo possiblitado pula relatiba toleráncia relegiosa de l Eislan para cun ls chamados «Pobos de l Lhibro» (Ahl al-Kitāb), ó seia, judius i crestianos.

Julga-se mesmo que a torre mediebal an Sacaben de Cima, ne l Ancho de l Terreirinho, frunteira a la Capielha de la Senhora de la Salude, ne l centro stórico de la poboaçon, tenga probablemente ourige muçulmana, i serie ende que, de acordo cula tradiçon, ls crestianos pagában la jizya a las outoridades mouriscas. Terá depuis sofrido anterbençones de restauro durante la Eidade Média, achando-se hoije, assi i todo, bastante arruinada[8].

Sacaben ne l al-Ándalus eiditar

De acordo cul relato dua fuonte muçulmana (l geógrafo sírio Abu ʿAbd-Allah Yaqut ibn ʿAbd-Allah al-Rumi al-Hamawi), Sacaben era «un de ls poboados de Lhisboua, la Ouriente deilha», sendo la poboaçon classeficada cumo ua qarya' ' (palabra donde deriba l termo alcarie, i que se puode traduzir, percisamente, cumo pequeinho poboado, bila[9]).

A la semelhança de bárias outras pequeinhas poboaçones al redor de Lhisboua, Sacaben fui antegrada admenistratibamente na kura' ' de al-Ušbuna (sendo la kura ua ounidade admenistratiba muçulmana sensiblemente cula mesma delimitaçon geográfica de ls bielhos CONBENTI romanos, ambora cun defrentes atribuiçones), delantre de la qual se ancontraba un qadi' ', gobernador cun funçones melitares zeignado, purmeiro pul wali sediado an Córdoba, la capital de l al-Ándalus, cumo repersentante de l califa de Damasco i, mais tarde, puls emirs (756929) i depuis califas (9291031) Omíadas que gobernórun l Ándalus a partir daquela cidade.

Al lhongo de l domínio emiral i califal, bárias sediçones contra ls Omíadas tubírun cumo placo l Ġarb al-Ándalus (ne l qual se ancluía, cumo sposto, Sacaben), zeignadamente la rebolta promobida puls banū Marwān de Mérida/Badajoç ó la de ʿUnār ibn Hafsūn, de Bobastro, solo sufocadas an finales de la década de 920 (de fato, durante la segunda metade de l seclo IX i até a la Janeiro de 929, data an que ʿAbd aire-Raḥnān III se proclama ʿAnīr al-Muʿminīn (Príncepe de l Crentes), ó seia, Califa — percisamente passado bencer ls banu Marwan —, correspondendo a un período de maior fraqueza de l poder central, l Ġarb solo nominalmente fazie parte de l emirato omíada, tenendo-se cumbertido nua spece de prencipado outónomo cun sede an Batalyaws' ', esto ye, Badajoç).

Mais tarde, durante las redadeiras agitaçones (fitna) que lhebórun a la queda de l califade l an 1031, i susequente formaçon de ls reinos de taifas, Sacaben quedou antegrada ne l reino de Badajoç (fuora durante un scasso lhapso temporal, na década de 1020, an que eisistiu ua taifa cun sede an Lhisboua xefiada por ʿAbd al-ʿAziç ibn Sabūr i ʿAbd al-Malik ibn Sabūr, filhos de Sabūr al-Saqlabi, un antigo serbo, de ourige slaba, que serbira l califa al-Hakan II i que lhançara l grito de rebolta de l Ġarb al-Andalus contra l califado an 1009, tenendo gobernado la taifa de Badajoç até tener sido deposto puls banuʿl-Aftas), passado l que regressou a la suserania de l rei aftássida de Badajoç.

An 1093, a troco de auxílio contra ls ambasores almorábidas benidos de l Magrebe, l emir de Badajoç cede al amperator totius Spaniæ, Afonso BI de Lhion i Castielha, la posse de ls castielhos de al-Ušbuna i laš-Šantaryin (Santarén), tenendo nessa altura Sacaben passado para manos crestianas. Por pouco tiempo, mas, durou l domínio leonés: an 1095, ante l inexorable abanço de l almorábidas lhiderados por Yusuf ibn Tašfin, l conde Raimundo de la Galiza fui derrotado i la lhinha de frunteira recuou de l Teijo pa l Mondego, tenendo Sacaben retornado a las manos muçulmanas.

Anfin, l domínio de ls rigoristas almorábidas, ambora fuorte ne ls purmeiros anhos, staba yá an perfunda decadéncia pouco tiempo antes de la cunquista definitiba de Lisboua an Outubre de 1147 por D. Afonso Heinriques; a partir de 1144, to l Ġarb, lhiderado por Ibn Qasi, entra an rebolta contra l domínio almorábida, tenendo ampeço l chamado período de las segundas taifas. L bal de l Teijo tornaba-se andependiente para custituir la taifa de Santarén — efémera, puosto que l sou fin chegou trés anhos mais tarde, cula Recunquista crestiana de las dues percipales poboaçones de la lhinha de l Teijo puls Pertueses.

Al-Šaqabāni, ó l Sacabenense eiditar

De acordo cul yá citado Yaqut al-Hamawi, relaciona-se cun Sacaben l poeta i místico Taytal ibn Ismaʿīl, chamado al-Šaqabāni (lhiteralmente, l Sacabenense), que bibiu ne l seclo XI i de l qual se conhecen alguns trechos de poesie; para para alhá desso, ye citado tamien por saber de quelor poemas de bárias poetisas árabes anteriores al Eislan.

Al-Šaqabāni, tenendo studado na sede de l Califado Omíada, an Córdoba, pouco antes de la sue zagregaçon, i feito l hajj (peregrinaçon la Meca) tornou-se depuis un místico lhigado al sufismo (ua corriente cuntemplatiba drento de l Islamismo i que tubo grande sucesso antre alguns habitantes de l Ġarb al-Ándalus — cite-se l eisemplo de Ibn Marwān, l fortificador de Marbon), anstituindo un ribat' ' an Šaqabān, çtinado a la jihad (cunceito que nun se relaciona solo cula lhuita sterior, tenendo an bista la propagaçon de la fé islámica, mas tamien i subretodo, cula lhuita la nible pessonal, de l própio crente, tenendo an bista l sou total outo-cuntrole)[10], tenendo depuis recolhido-se a un lhugar ermo nas prossimidades, adonde fondou ua aç-çāwiya (donde l pertués azóia, i que stá talbeç na ourige de l chamadeiro de la bezina Santa Eirie de Azóia, anton coincida cumo aç-çāwiya at-Taytal, ó seia, la Azóia de Taytal), adonde se antregarie a la reflexon mística[9].

Cuntribuiçones técnicas i toponímicas eiditar

Para para alhá de las técnicas de cultibo (cumo la nora) i de la antroduçon de ciertas culturas agrícolas (cumo ls citrinos) an to la Península, l percipal bruxedo muçulmano stá na toponímia, julgando-se que seia de l árabe que l moderno chamadeiro Sacaben probeio (mui ambora outra teorie proponha ourige francesa — antoce mais tardie, eibentualmente na sequéncia de la Recunquista — pa l nome de la freguesie).

Šaqabān, Sacabis eiditar

Cun eifeito, durante mui tiempo ls filólogos julgórun que l termo deribasse de l étimo árabe šaqabi (que quier dezir «próssimo» ó «bezino» — antenda-se, de la cidade de Lisboua, que yá anton assumia cunsidrable amportança), latinizado na terceira declinaçon an sacabis, -is (l que formarie ne l acusatibo sacaben, donde l nome moderno «Sacaben»); assi i todo, nunca citórun qualquier fuonte árabe que corroborasse tal teorie[11].

Mais recentemente, çcubriu-se, tamien na obra de Yaqut (l Kitāb Muʿjan al-Buldan ó Lhibro de l Países, c. 1228, ua çcriçon geográfica de l mundo anton coincido), ua refréncia mais percisa al termo ousado puls árabes para chamar la poboaçon — laš-Šaqabān (an árabe, الشقبان), l qual se assemelharie muito, sin selombra de dúbeda, cula pronúncia moderna[9].

Çaca dé Uen eiditar

Inda subre la ourige de l chamadeiro Sacaben, l ansigne lenguista pertués José Pedro Machado scribe, ne l sou Dicionário Onomástico-Eitimológico de la Lhéngua Pertuesa, que tenerie sido a pensar ne l nome desta poboaçon que un jogral galego, Pedr'Amigo de Sebilha (atibo na corte de Afonso X de Lhion i Castielha, ó seia, na segunda metade de l seclo XIII), cumpós ua cantiga de escarnho' ' (CBN n.º 1687; CB n.º 1199) na qual satiriza un sou colega trobador (Cermeinho Garcia d'Ambroa), çdenhando de la sue piedosa antençon de querer ir als lugares santos de Jarusalen an peregrinaçon, mas tenendo inda assi quedado-se solo por Sacaben… La cantiga reza l seguinte:

Marina Meiouchi, Cermeinho d'Ambroa
diç el que tu l fuisti i pregoar
qué nunca foy na tierra d'Ultra-mar;
mays non fezisti cumo molher buona,
ca, Marina Meiouchi, sy hé sy,
Cermeinho d'Anbroana sey you ca foy lh'y,
mays quesiste lh'y tu mal assacar.
Marina Meiouchi, sen nulha falha
Cermeinho d'Ambroana en Çaca dé Uen' '
filhou la cruç pera Iherusalen' '
i, depuis d'aquesto, sé Dius mi ualha,
Marina Meiochi, cun'ye, romiu
que uen canssado ye tal l ui and you
tornar, ye dizes que non tonrou en.
Marie Meiouchi, muytas uegadas
Cermeinho d'Anbroana ach and you mal,
mays sé té colhé d el lhogar atal
cun andas tu assy pulas pousadas,
Marina Meiouchi, la mui gran sazon,
Cermeinho d'Anbroana, se th achar enton,
gran med ey que ti querra fazer mal.

Segundo Machado, la forma Çaca dé Uen (lheia-se Saca dé Ben) serie ua deribaçon de Sacaben, propondo l studioso ua ourige francesa pa l termo, heipótese giralmente preterida an fabor de l étimo arábico. Cun eifeito, eisistia na Eidade Média, ne l Anjou, la cunfrarie binhateira du Sacabin, termo deribado percisamente de saca (seneficando boto para depositar bino, azeite, ó lhíquidos an giral), i bin (fr. para «bino»), termo que an ciertos dialetos franceses (cumo l angebino) toma la pronúncia ben (/bẽ/), pul que, a aceitar esta tese, Sacaben seneficarie anton «boto de bino» — heipótese que, anque todo, nun ye de to çpicienda, se atendermos al fato de la lhocalidade se tener tornado un amportante centro pordutor bitibinícola (cumo de resto to la region ambolbente) al lhongo de la Eidade Média[12].

La berson popular de l nome eiditar

Cumo an muitas outras tierras pertuesas, la populaçon tratou de splicar l nome de la poboaçon fraugando ua eitimologie muitas de las bezes a la rebelia de qualesquier lheis lhenguísticas. Assi, an Sacaben, segundo "boatos mais regionales", l nome Sacaben poderá tener tenido la sue ourige noutro cuntesto: ls trabalhadores que çcarregában la sue mercadoria nas bordas de l Riu Trancon, dezien antre eilhes durante la eisecuçon de l trabalho, segundo l que ye dezido, «Saca» i «ben», i dende, antoce, formar-se-iba l nome Sacaben.

Assi i to, la ourige de l nome permanece mui ambígua, i l lhocal cierta mente merecerie ua mais aperfundada pesquisa i sploraçon, de forma a aberiguar mais cuncretamente muitos aspetos que cuntinan cuntrobersos ne ls nuossos dies, cumo por eisemplo, la própia ourige de l nome.

Recunquista eiditar

 
La Batailha de Sacaben, trabada antre D. Afonso Heinriques i ls Mouros.
 Ber artigo percipal: [[Batailha de Sacaben]]

De acordo cula tradiçon, Sacaben fui tomada als Mouros por D. Afonso Heinriques, an 1147, na sequéncia de la quási-lhendária Batailha de Sacaben (cujos purmeiros relatos datan tan-solo de l seclo XVI, i que, ambora coligidos ne l seclo XVII na Monarquia Lhusitana, ténen sido cunsidrados cumo un mito zde Herculano< ref name="Alexandre Herculano">Cf. HERCULANO, Alexandre, Stória de Pertual. Zde l ampeço de la Monarquia até l fin de l reinado de Afonso III. Prefácio i notas de José Mattoso i berificaçon de l testo de Ayala Monteiro, tomo I, Amadora, Lhibrarie Bertrand, 1980, pp. 679 i 694.</ref>).

Eidade Média eiditar

Seclo XII eiditar

Pula fertilidade de las sues tierras, Sacaben tornou-se, pouco depuis de la recunquista crestiana, sede dun reguengo de la Corona pertuesa, conhecendo amportante ancremiento agrícola; las percipales culturas de la poboaçon, tal cumo ne l resto de la Stremadura, serien aqueilhas tipicamente mediterráneas: la benie i la oulibeira, a par de l trigo, l percipal cereal. De çtacar tamien la sploraçon de las salinas, abundantes ne l sou território até al seclo XVIII, bien cumo inda l trasporte flubial de bários pordutos hortícolas ouriundos de l anterior de l Termo de Lhisboua para la fetura capital de l reino, que eiran caraterizar la poboaçon ne ls seclos bindouros. Nesse cuntesto ampeçará a ganhar forma un porto flubial na cunfluéncia de l Teijo cul Trancon, i que tubo relatiba amportança até al seclo XVIII cumo porto anterior. De resto, ye an torno de l sou riu, de la sue puonte i de l sou porto que la stória de Sacaben al lhongo desses seclos se screbirá[13].

 
D.Fonso Anriqueç, mítico cunquistador de Sacaben.

La purmeira refréncia stórica scrita que conhecemos relatiba la Sacaben data solo dun decumiento eclesiástico de 1 de Maio de 1191 (esto ye, quarenta i quatro anhos depuis de la cunquista de Lhisboua); ende se alude a la debison de ls benes feita pul rei D. Sancho I para resulber las frequentes cuntendas antre l bispo de Lhisboua, D. Soeiro Anes, i l sou cabido. Por este decumiento, l bispo cedie las prebendas de la eigreija de San Pedro de Alfama al cabido, i reserbaba para si las de las eigreijas de Sacaben, Frielas, Unhos i Bila Berde de l Francos, las quales até anton pertencian a la fábrica de l cabido [14].

Sabe-se que la Eigreija Matriç de Santa Marie de Sacaben era ua de las eigreijas colegiadas de l Termo de Lhisboua (a par de las de Nuossa Senhora de l Carbalho de Bucelas, San Julion de Frielas, San João Batista de l Lhumiar i San Silbestre de Unhos) [15], l que quier dezir que la eigreija sacabenense era probida de dignidades an todo semelhantes a las de l cabido de la Sé de Lhisboua, sendo regida por un prior, al ambés dun mero presbítero (bulgo padre); por esse mesmo motibo, até hoije la antitulaçon oufecial de l pároco de Sacaben cuntina a ser la de prior.

Seclo XIII eiditar

De l seclo XIII eisisten refréncias a la eisisténcia dua gafarie dedicada la Santo André, associada a ua capielha cul mesmo ourago, i inda un spital/albergarie, dezido de Gonçalo Vaz, pa ls pobres (na época, las bárias funçones assistenciales éran eisercidas pulas mesmas anstituiçones — eissencialmente corporaçones relegiosas que se ounien ambaixo dua mesma deboçon — i assi trataba-se nun solo de l peregrinos, cumo tamien de ls pobres i de l lheprosos). L abastecimiento de auga potable era feito, quier atrabeç de l Trancon, quier atrabeç dun poço — l Poço de l Trapos[15].

Sacaben surge refrenciada nas anquiriçones rializadas por D. Fonso II, an 1220, cumo tierra adonde eisercia la sue outoridade l almoxarife de Lhisboua; las anquiriçones lhebadas a cabo por D. Fonso III an 1258 dan cunta de que las salinas eisistentes na poboaçon éran pertença de la Orde de Santiago[16].

Segundo Pinho Leal, por esta época cuntarie la freguesie cun 900 fuogos, númaro que parece claramente sagerado para ua pequeinha poboaçon cumo Sacaben na Eidade Média[8].

Inda assi, la poboaçon debie ser yá un centro ourbano de algua amportança ne l quadro de l Termo de Lisboua. Ua lhei de D. Deniç[17], datada de 1287, dá cunta dun amposto giral aplicado als tabelianes dua parte seneficatiba de l Reino de Pertual (cun scluson de l de la comarca de Antre Teijo i Odiana i Para alhá-d’Odiana — regulamentada por lhei posterior —, de l Reino de l Algarbe, bien cumo inda de ciertas tierras coutadas — Braga, Porto ó Alcobaça) . Aparece ende arrolada, antre bárias outras poboaçones de la diocese de Lhisboua (Lisboua, Alenquer, Arruda de l Binos, Óbidos, Porto de Muolas, Pobos, Santarén, Sintra, Torres Nuobas, Torres Bedras i Bila Nuoba de Ourén) , la paróquia de Sacaben, cuntando esta cun 1 tabelion, mas çconhecendo-se l balor de l respetibo amposto (situaçon, de resto, tamien berificada ne ls causos de Alenquer, Arruda, Sintra i Torres Bedras). Cumo an Porto de Muolas i Bila Nuoba de Ourén, eisistindo dous tabelianes, estes pagában 45 libras anuales a la Corona, ye de supor que talbeç la cuntribuiçon pecuniária de l tabelion de Sacaben fusse anferior la estas — ambora, por eisemplo, l cunceilho de Pobos, al Norte de Bila Franca de Xira, cun solo tamien un tabelion, pagasse un balor superior (60 lhibras); esse númaro, assi i todo, fui vmais tarde reduzido a solo 24 lhibras anuales[18].

Antretanto, dous anhos antes, an 1285, la outonomie de l reguengo de Sacaben-Frielas habie saído reforçada quando D. Deniç celebrou ua Cuncórdie cula Cámara Municipal de Lhisboua, relatibamente la bários agrabos que oupunhan l monarca a la eidilidade lhisboeta. Un desses agrabos prendia-se cul fato de ls albazis de ls reguengos de Sacaben i Frielas tenéren ganho, an data un pouco anterior a la de la Cuncórdie, outonomie face al munecípio de Lhisboua, podendo julgar ls bezinos de Lhisboua que aparecessen ne l território reguengueiro, nun tenendo ls albazis que dar justificaçon al cunceilho; la Cámara queixou-se anton al rei, pedindo para que se buoltasse a la fórmula antiga, que eisigie que ls albazis de l reguengo se tornassen de nuobo subalternos, prestando preito i menaige a la Cámara de Lhisboua, por forma la que ls cidadanos de Lhisboua nun podíssen fugir a las justícias municipales. La Cámara, mas, acabou por zeistir de las sues antençones, de tal forma que, segundo Marcello Caetano, ne l sou studo cunsagrado a la admenistraçon municipal de Lhisboua, an 1319, Sacaben i Frielas possuían yá ua ourganizaçon que les permitie ser chamados de cunceilhos[19]; de resto, quatro anhos antes, an 1314, l mesmo rei habie tamien cuncedido outonomie als reguengos de Ribamar, Oeiras i Algés, na metade oucidental de Lhisboua.

Ne l final deste seclo (1288), l prior de la paróquia sacabenense surge antre ls nomes de l bários relegiosos que peden al Papa Nicolau IV la anstituiçon dun studiun generale na cidade de Lisboua: neilha figuran tamien cumo cunfirmantes ls nomes de l Don Abade de l Mosteiro de Alcobaça, ls Priores de Santa Cruç de Coimbra, de San Bicente de Lhisboua, de Santa Marie de Guimarães i de Santa Marie de la Alcáçoba de Santarén, assi cumo ls reitores de las Eigreijas de San Lheonardo de Atouguia (de la Baleia), San Julion de Santarén, San Nicolau de Santarén, Santa Eirie de Santarén, Santo Stébon de Santarén, San Clemente de Lhoulé, Santa Marie de Faro, Santa Marie i San Miguel de Sintra, Santo Stébon de Alenquer, Santa Marie i San Miguel de Torres Bedras, San Pedro de Torres Bedras, Santa Marina de Gaia, Santa Marie de la Lhourinhana, Santa Marie de Bila Biçosa, Santa Marie de la Azambuja, 'Santa Marie de Sacaben' , Santa Marie de Estremoç, Santa Marie de Beija, Santa Marie de Mafra i Santa Marie de Mogadouro.

An 13 de Maio de 1290, D. Deiniç cuncede a un tal Pedro Martines de la Romeira la sploraçon bitalícia (puosto que yá le fura aforada antes dessa data) de la barca de l reguengo de Sacaben, «pro multo serbicio que fizo» a el-rei.

Inda de l final de l seclo (20 de Febreiro de 1295) ye l decumiento de doaçon de ls reguengos de Sacaben, Unhos, Frielas i Camarate, por D. Dinis, la sue filha D. Custança (fetura reina de Castielha pul sou casamiento cun Fernando IV) , ancluindo todos ls dreitos, padroados de Eigreijas, etc. La doaçon fui feita an sue bida, pul que cula muorte de la anfanta, an 1313, ls reguengos retornórun a la posse de la Corona.[20].

Seclo XIV eiditar

Sacaben ne l património de l almirantado… eiditar

Tenendo ls reguengos de Sacaben, Unhos, Camarate i Frielas regressado a la posse de la Corona, an 1313, por muorte de la anfanta D. Custança, pudo D. Deniç serbir-se de ls sous rendimientos para culs anstituir ls benes de l Almirantado de Pertual.

Assi, por cuntrato celebrado an 1 de Febreiro de 1317, D. Deniç ancarrega l genobés Manuel Pessanha de reorganizar la armada pertuesa, atribuindo-le an recumpensa l títalo de Almirante de Pertual' ', assi cumo ua tença anual ne l balor de 3000 lhibras «an denheiros de la moeda de Pertual», repartidas por trés prestaçones de eigual balor la bencíren ne ls meses de Janeiro, Maio i Setembre, i ouriundas de las rendas de l reguengo de Sacaben (a par de l de Unhos, Frielas, Camarate i, mais tarde, a partir de 24 de Setembre de 1319, de l de Algés i inda de la bila de Odemira). Este cuntrato benerie a ser sucessibamente cunfirmado na pessona de Manuel Pessanha por cartas de mercé de 10 i 23 de Febreiro de 1317, 14 de Abril de 1321, 21 de Abril de 1327, i na de sou filho i heirdeiro delantre de l almirantado, Lançarote Pessanha, an 20 de Setembre de 1356, i de nuobo an 1368, 1370, 1371 i 1372 [21].

Ye cumprensible que Sacaben fusse ua de las tierras doadas al almirante Pessanha, yá que, la nible eclesiástico, tenie de las maiores prebendas de l cunceilho i termo de Lhisboua; cun eifeito, segundo un decumiento de 25 de Márcio de 1325 – de l qual se conhece l treslado efetuado an 1747 pul angenheiro-mor de l Reino i guarda-mor de la Torre de l Chimpa, Manuel de la Maia (l reconstrutor de la Baixa Pombalina) , i depuis trascrito por Fortunato de Almeida na sue monumental Stória de la Eigreija an Pertual –, ls juízes eisecutores de la cidade i cunceilho de Lhisboua taxórun la Eigreija de Santa Marie de Sacaben ne l balor de 650 lhibras, i «l quemun de l raçoeiros deilha, cun respetibos apréstimos», an 180 lhibras, sendo que solo éran taxadas an balor superior la mesa eipiscopal (18 000 lhibras) i la mesa capitular (12 742 lhibras) de l bispado, assi cumo l Mosteiro de San Bicente de Fura (1300 lhibras), l cumbento de l mesmo mosteiro (1850 lhibras), i l Mosteiro de las «Donas de Odibelas», cun las eigreijas aneixas de San Julion de Santarén, Santo Estébon de Alenquer i San Julion de Frielas cula respetiba bigararie (2000 lhibras) – l que atesta bien la riqueza de la freguesie de Santa Marie de Sacaben na Eidade Média; la títalo de eisemplo, las eigreijas bezinas de San João Batista de l Lhumiar pagaba solo 300 lhibras, i ls sous raçoeiros 80; la Eigreija de Santa Marie de Lhoures, outras 300; la de San Julion de l Tojal, solo 100; la de Santa Marie de Bucelas, 250, i la de San Silbestre de Unhos, 300, cun ls respetibos raçoeiros la pagáren 80 lhibras [22].

…i tierra reguengueira eiditar

Nun oustante la doaçon al Almirante, l rei cuntinaba a manter ls sous pribilégios an Sacaben, dado tratar-se de tierra reguengueira. An 13 de Márcio de 1338, nun cuntrato de aforamiento «de huũla courela de benie na pelaçan, freguesie de frelas' '», alude l rei D. Afonso IV a un Gonçalo Martinç, «miu scriuan de ls mius Regaengos de Sacauen i de ffrelas»; por ende se deprende que l reguengo de Sacaben i Frielas deberá tener cuntinado a manter sue amportança relatiba ne l quadro de las freguesies de l Termo de Lhisboua, podendo tal deprender-se de la refréncia la dous tabelianes, Afonso Braç (tabelion de Sacaben) i Gomes Pereç (tabelion de Frielas), nesse mesmo decumiento. An outros dous strumientos de cumpra i benda dua adega an Frielas por el-rei, datados de 17 de Júnio i de 25 de Júlio de l anho seguinte, yá l mesmo Gomes Peres surge refrenciado cumo solo «tabalion de ffrelas i Sauauen [sic]»[23].

Mais tarde, dua carta de doaçon de l Mosteiro de Chelas, datada de 1347, se alude de nuobo a la figura de l tabelion público («Gomeç Pereç Tabellíon de Sacauẽ», probablemente l tabelion antes citado cumo stando an Frielas), figurando este antre las testemunhas de la dita doaçon[24]. Por esta época, aliás, las monjas crúzias de l Mosteiro de Chelas deberian deter an Sacaben bários prédios ourbanos i rurales; nestes redadeiros cultibaba-se predominantemente la benie i la oulibeira.

Para para alhá de tabelion régio, l reguengo de Frielas-Sacaben çpunha tamien dun almoxarife própio (oufecial régio respunsable pula arrecadaçon de l tributos), l que ben mais ua beç denotar la amportança desta riquíssima tierra regalenga: dun decumiento de 15 de Agosto de 1312, D. Dinis, deseiando fazer grácia i mercé al Rial Mosteiro de Odibelas, de sue fundaçon, cuncede-le la posse dua salina que pertencera a un oufecial de las justícias de sou pai (Bicente Páixaro), nomeando para tal Silbestre Garcia, sou almoxarife an Frielas-Sacaben, i Stébon Bicente, sou scribon ne l mesmo reguengo, para que lhougo procedessen a la trasferéncia de la propiadade pa l sou nuobo donatário [25].

Deste período conhece-se tamien l nome de l Prior de la Eigreija Sacabenense, un tal Petrus Iohannis (an bulgar, talbeç Pedro Joanes ó Pedro Eanes ó mais probablemente inda Péro Anes), que cumulaba l cargo cun las funçones de cónego de las Sés de Braga i Coimbra, figurando l sou nome na çcriçon dun selo pendente persente nun treslado an pública-forma dua percuraçon, relatiba a ua queston subre la lezíria de la Atalaia, ne l termo de Santarén, i anclusa ne l Lhibro 5 de la Chancelarie de D. Dinis (l coincido Libro de las Lhezírias). Neilha puode lher-se: «Sigillun Petri Iohannis Bracarensis Colimbriensis canonicj eit prioris sante Marie de Sacauen», ó seia Selo de Pedro Eanes, cónego bracarense i conimbricence i prior de Santa Marie de Sacaben[26].

Antretanto, an 1344, l bispo de Ébora D. Afonso, custatando la baga de la paróquia de Sacaben por muorte de l presbítero Fernando Fernandes, pedie la aneixaçon desta, juntamente cun bárias outras (Santa Marie de Azambuja, Santa Marie de Guimarães, Santa Marie de Torres Bedras, Santa Marie de Óbidos) , a las paróquias de apersentaçon de la Ounibersidade, andicando ls rendimientos de la paróquia sacabenense, nun total de seiscentas i cinquenta lhibras.

An 19 de Setembre de 1352, l bispo de Lhisboua, Teobaldo de Castillon solicitaba al Papa Clemente BI l canonicato i las prebendas de la paróquia de Santa Marie de Sacaben, an fabor de Gomes Basques Moutico, sacerdote de la diocese de Lhisboua. An 30 de Setembre de 1353, era la beç de l bispo de Ébora, João Afonso, requerer l mesmo canonicato a fabor de l mesmo presbítero.

Ne l ampeço de l reinado de D. Pedro I (1357), l monarca procede a la cunfirmaçon de bários pribilégios de las bilas i poboaçones de l reino, que benien yá de ls reinados anteriores, ancontran-se nesse cuntesto dues refréncias çtintas al reguengo de Sacaben i Frielas na sue chancelarie. Assi, la 11 de Setembre desse anho, an carta dada an Lheirieb, l monarca cunfirma i outorga «todos sous priujlegios foros lhiberdades i bones custumes que siempre ouueron, etc.» als cunceilhos (esto ye, a la assemblé de l homes-buns de las bilas ó poboaçones reunidas an cunseilho) de Besteiros, Cobilhana, Guarda, Leirieb, Mendiga, Monsaraç, Montalegre, Sacaben i Frielas, Santa Cumba Dan, Serpa, Serro Bentoso i Soure, bien cumo inda als Mosteiros de Alcobaça i Arouca, al Bispado de l Porto, a las Ordes de l Spital i Santiago, al Studo Giral de Coimbra i a las quemunas judaicas de Coimbra i Beija. An Tentúgal, la 10 de Outubre de l mesmo anho, buolta a cunfirmar ls pribilégios la outras lhocalidades, i desta beç refree-se solo al «cunceilho de l reguengo de Sacauén», an cunjunto cula aldé de Cuba, termo de Beija, ls cunceilhos de Asseiceira i Atalaia, i ls moradores de Azeiton[27].

Mais tarde, inda ne l sou reinado, an 30 de Júlio de 1365, l mesmo monarca dou an tença a un Afonso Domingues ls dreitos de que auferie subre las benies i oulibeiras ne ls reguengos de Sacaben[27].

 
D. Lheonor Teles de Menezes, senhora de Sacaben (13711384).
 
D. João, Mestre de Abis, que reintegrou Sacaben ne l termo de Lhisboua i de seguida la dou al Cundestábel Nun'Álbares.

Antretanto, an 24 de Janeiro de 1363, l cardeal-bispo de Frascati, Nicola Capoci, pedie al Papa Ourbano B la perpétua porçon de la paróquia de Santa Marie de Sacaben, an fabor de Martico Anes, presbítero de la diocese de Ébora; ne l anho seguinte (10 de Janeiro de 1364), era la beç de essa porçon ser pedida para Martico Rodrigues, clérigo de la diocese de Burgos. Por fin, an 17 de Setembre de 1365, era la mesma prebenda requerida para Demingos Lhourenço.

Sacaben nas crónicas de Fernon Lhopes eiditar

… na Casa de las Reinas eiditar

Inda ne l final de l seclo XIV, D. Fernando I dou solenemente, atrabeç de carta de arras assinada an 5 de Janeiro de 1372, la sue mulhier D. Lheonor Teles de Menezes, pouco passado l sou casamiento an Leça de l Balio, ls reguengos de Sacaben, Camarate, Frielas, Melres de Riba Douro i Unhos, bien cumo inda las bilas de Abrantes, Alenquer, Almada, Atouguia de la Baleia, Abeiro, Óbidos, Sintra, Torres Bedras i Bila Biçosa, cun todos ls sous tenermos, heirdades, casales, portos, pescaries, dreitos reales, dízimas, rendas, tributos, padroados i jurisdiçones, passando todas estas tierras a antegrar l património de la Casa de las Reinas (cunforme relata Fernon Lhopes[28]).

… nas Guerras Fernandinas eiditar

L mesmo Fernon Lhopes, ne l prólogo a la mesma crónica, alude al riu de Sacaben, dezindo que benien la Lisboua muitos nabios de «zbairadas partes», i que «stában a la carga ne l riu de Sacaben i a la punta de l Montijo, de la parte de Ribateijo, sessenta i setenta nabios an cada lhogar, carregando de sal i de binos»[29]. Tal atesta bien la amportança que tenie anton l porto flubial de Sacaben.

Inda na mesma crónica, Fernon Lhopes afirma que, durante la terceira guerra fernandina (13811382), ua squadra anglesa, çtinada a auxiliar l rei pertués nas sues pretensones al trono de Castielha, fundeou ne l Teijo, al ancho de Lhisboua; assi i todo, l sou comandante, l Conde de Cambridge Edmundo de Lhangley (feturo Duque de York, filho de Eduardo III i armano de João de Gant, Duque de Lhencastre), abisado de la eminéncia de la chegada dua frota castelhana benida de Sebilha, comandada pul almirante Fernando Sáncheç de Tobar, decidiu cunduzir la sue armada para porto siguro, tenendo D. Fernando acordado cul «que era bien que aqueilha frota i outros nabios que hi jazian, que se fússen todos la Sacaben, que sonido dues lhegoas de la cidade, i eilhi se lhançassen todos por jazíren siguros»[30]. L amontado de la frota anglo-lhusa ne l stuário de l Teijo, na foç de l riu de Sacaben, deberie tener causado un aparatoso eifeito dissuasor subre ls castelhanos, de tal forma que «quando chegórun ante la cidade, acharon l mar zambargado de nabios, i souberon cumo todos jazian an Sacaben; i quando allá foron i biron l riu guardado i las naos star d'aqueilha guisa, tornaron-se, i non acharon an que fazer damno segundo sou deseio, i foron-se pera Sebilha»[30]. Las naus anglesas stubírun ancoradas an Sacaben zde finales de Agosto até 13 de Dezembre de 1381, data an que rumórun de nuobo la Anglaterra.

… na Crise de 1383–85 eiditar

Fernon Lhopes buolta la citá-la na Crónica de el-rei D. João I, ne l cuntesto de la crise de 1383–85 i de l cerco que ls Castelhanos ampusírun la Lisboua an 1384:

«Ua barca an que iba Gonçalo Gonçalbes Borjas, deferiu por fazer biaige pera l Restelo, i l bento cuntrairo la lhebou per fuorça camino de Sacaben.»[31].

Doaçon al Santo Cundestábel eiditar

Nun oustante pertencer al património de Lheonor Teles, Sacaben tomou boç pul Mestre de Abis, sendo cumo recumpensa subtraída (a par de Unhos, Frielas i Camarate) de la Casa de la Reina, i reintegrada na jurisdiçon cible i criminal de l Termo de Lhisboua, an 4 de Maio de 1384; trés dies mais tarde, la 7 de Maio, D. João fizo doaçon, anquanto fusse sue mercé, de todas las rendas i dreitos que podisse render l barco de Sacaben la Álbaro de l Rego; finalmente, ne l die 7 de Abril de 1385, un die passado la sue eileiçon cumo rei nas Cortes de Coimbra, D. Juanão I antregaba ls reguengos de Sacaben, Camarate, Frielas i Unhos al Cundestábel de l Reino D. Nun’Álvares Pereira, cun todos ls sous tenermos, salinas, i demales dreitos, quedando este património adstrito als benes de l Cundado de Ourén, ne l qual Nun'Álvares fura recentemente ambestido pul rei.

Antretanto, an Maio de 1393, segundo se relata na Corónica de l Cundestabre de Pertual, l Cundestábel procediu a ua repartiçon de benefícios i tierras puls cabalheiros que l habien auxiliado na guerra contra Castielha i al serbício de l Mestre de Abis, cedendo para tal l sou usufruto, ambora mantibisse la plena propiadade de l mesmos. L «barco de Sacaben» fui assi antregue la João Afonso de Alenquer, (çcrito cumo «cuntador de la sue Casa»[32]), i que depuis benerie a ser Bedor de la Fazienda de D. João I i un de ls percipales apoiantes de la tomada de Ceuta, an 1415.

Por bie de la filha de l Cundestábel, Beatriz Pereira de Alvin, que benerie a casar cun D. Afonso, Conde de Barcelos, filho lhegitimado de l nuobo monarca i feturo Duque de Bergáncia, este património acabarie por se tornar nua honra de la poderosa Casa de Bergáncia (la atual Quinta de San José fizo anclusibamente parte de l património de l Braganças ne l seclo XVII), la qual ancluía inda las freguesies de la Apelaçon, Charneca, Camarate, San João de la Talha i Unhos.

 
La atual Quinta de San José fizo parte de l bastíssimo património de la Casa de Bergáncia an Pertual.

An 1387, la poboaçon de San João de la Talha (até ende chamada de Sacaben Stra-Muros) outonomizou-se face la Sacaben, quedando tamien antegrada nesta nuoba honra senhorial; por fin, an 1397, separaba-se de Sacaben la nuoba freguesie de Santa Marie de l Oulibales, por açon de l arcebispo de Lhisboua, D. João Anes.

Seclo XV eiditar

Ne l ampeço de l seclo XV, cul oumiento de l númaro de judius an Pertual, segundo ls studos lhebados a cabo por bários storiadores, oumentou tamien l númaro de quemunas judaicas, que passórun de cerca de trinta ne l seclo XIV, para quaije ciento i quarenta, ne l seclo XV. Ua deilhas situar-se-iba an Sacaben, quedando la judiarie cunfinada nas eimediaçones de la poboaçon.

La muorte de la reina Filipa de Lhencastre eiditar

Surge alusones la Sacaben nas crónicas de Rui de Pina i Duarte Nunes de l Lhion, afirmando este redadeiro cronista que para esta poboaçon se retirou la família rial quando se ampeçou un surto de peste na capital, an 1415, nas bésperas de la tomada de Ceuta. Segundo estes cronistas, fui na ermida de l Márteres de Sacaben que tenerie falecido, la 19 de Júlio, la reina D. Filipa de Lhencastre, bitimada pula peste, mesmo antes de l ambarque de l rei D. Juan I i de ls sous filhos para Marrocos. Inda assi, segundo Gomes Eanes de Zurara (na Crónica de la Tomada de Ceuta), la família rial tenerie percurado scapar para Odibelas, la fin de eibitar la peste, adbogando assi que l óbito de la reina se tenerie dado ne l mosteiro de San Dinis de Odibelas, i nun an Sacaben — berson que acabou por se tornar la mais aceite.

Nun deixa de ser curjidoso notar que ye de Sacaben que ye datada ua carta que Ruy Díaç de Bega (un spion al serbício de l rei de Aragon, Fernando de Antequera) , redigida dieç dies passado la muorte de la reina (29 de Júlio), i dando cunta de l antierro de la monarca i de ls prepratibos para la biaige que se suspeitaba que eirie, ó para Gibraltar, ó para Ceuta [33].

 
La reina-regente D. Lheonor de Aragon.

La regéncia de l Anfante D. Pedro eiditar

Ne l final de la década de 1430 i ampeços de la de 1440, face a las zabenças antre Leonor de Aragon, la reina-biúba (que D. Duarte deixara ancarregue de la regéncia de l reino), i l anfante D. Pedro, Duque de Coimbra, sou cunhado, que alguns grupos sociales deseiában ber delantre de la regéncia, durante la menoridade de D. Fonso VB, la region de Sacaben fui palco de antensa atibidade diplomática por parte de ls dous co-regentes. La reina stableciu-se cul Rei, l Príncepe D. Fernando i las restantes anfantas na poboaçon, ne ls ampeços de Agosto de 1439, assinando a partir dende einúmeros decumientos; D. Pedro çlocaba-se antre Lhisboua (adonde mantenie la sue residéncia) i Sacaben cun relatiba assiduidade, la fin de ls suscrebir.

 
L anfante-regente D. Pedro, Duque de Coimbra.

Esta situaçon mantebe-se até ampeços de Setembre seguinte, sendo de 16 de Setembre la redadeira carta assinada puls dous (na bezina poboaçon de Camarate, adonde acabou por se stablecer durante algun tiempo, dada a maior prossimidade cun Sacaben), antes de l anfante D. Pedro partir pa l sou paço senhorial an Tentúgal. La reina permaneciu an Sacaben até 25 de Setembre, data an que se mudou para Alenquer; subre este fato scribe Rui de Pina que «la Raynha se partio cun ElRey i sous filhos i sue Casa pera Alanquer, muyto rebosa de ls mobimientos i alboroços de Lhixboa, i pouco sigura an Sacaben adonde staba, por ser Aldea fraca i tan acerca de la Cidade»[34].

Para se resulber la queston de la regéncia, cumbocan-se Cortes para Lhisboua an 1439, nas quales ls Trés Stados deciden atribuir la regéncia al anfante. Ne ls ampeços de 1440, passou l Duque de Coimbra cerca de més i meio an Sacaben (23 de Febreiro la 6 de Abril), cunforme se deprende de l scatocolo de bárias cartas por si assinadas, relatibas la decisones tomadas nas Cortes de l anho anterior[35].

Sacaben, honra de la Casa de Bergáncia eiditar

An 4 de Abril de 1422, pouco antes de angressar ne l Cumbento de l Carmo (que fundara anhos antes an Lisboua) cumo Frei Nuno de Santa Marie, L.Carn.), Nun'Álvares Pereira procediu a ua nuoba repartiçon de ls sous benes, tenendo doado l Cundado de Ourén al sou nieto D. Afonso; nesse mesmo decumiento declara-se tamien que l Cundestábel procedera a la doaçon de la «barca de Sacaben», cun todas las sues rendas i dreitos, a un Gil Airas, sou scribon de la puridade. La eisecuçon de l testamiento de Nun'Álbares, que faleciu an 1431, cunferindo l reguengo i l barco de Sacaben la sou nieto D. Afonso, fui cunfirmada pul rei D. Duarte por carta de 24 de Nobembre de 1434.

Por muorte de l Conde D. Afonso an 1460, sin filhos lhídimos, l sou património rebertiu a fabor de sou armano, D. Fernando, Conde de Arraiolos i feturo Duque de Bergáncia, la posse deste território. L nuobo xefe de la Casa de Bergáncia cungregaba assi, de nuobo, la plenitude de l património adquirido por Nuno Álvares Pereira lhougo ne l ampeço de l reinado de D. João I.

Fazendo parte de l património de l Braganças, Sacaben quemungou de ls momientos de grandeza (mas tamien de l de çgraça) daquela casa ducal. Assi, aquando de la eisecuçon de l terceiro duque, D. Fernando II, an Ébora (20 de Júnio de 1483), i l susequente cunfisco de l benes, la honra de Sacaben retornou a la Corona, cumo reguengo (ua carta régia de 28 de Júlio de 1483, suscrita por D. João II an Setúbal, daba a un D. João de la Guerra un quarto de la fruita, de l dízimo i de l pescado de ls reguengos cunfiscados al duque de Sacaben, Unhos, Camarate, Frielas i Charneca) .

An Sacaben pernoitou, a camino de l sou redadeiro ancontro cul rei D. Juan II, Cristóvão Colombo, recén-chegado de las Américas, cumo ne ls relata ne l sou diário:

«Biernes, 8 de marzo
[...] y así lo hizo por quitar sospecha, puesto que ne l quisiera ir, y fue a drumir la Sacamben. [...]
Sábado, 9 de marzo
Hoy partió de Sacamben para ir adonde el Rey staba, que era el balle del Paraíso, nuebe lheguas de Lhisboua[...]»

Quando D. Manuel I ascendiu al trono an 1495, restaurou la Casa de Bergáncia i debolbiu-le ls benes que outrora detibera, ne l númaro de ls quales se ancluía, naturalmente, la honra de Sacaben. Dorabante, i até al fin de la monarquia an 1910, l Duque de Bergáncia (i, a partir de 1640, l rei de Pertual) , serie l senhor de Sacaben, i nessa cundiçon detenie bários pribilégios, zeignadamente l de padroado, apersentando l prior de la lhocalidade (l qual recebie 240$000 de réis), i mais seis beneficiados; recebie inda la portaige cobrada pul atrabessamiento de la puonte subre l riu Trancon.

Ua outra refréncia andireta a la poboaçon acha-se nun pedido de ls percuradores de la Cámara de Lhisboua a las Cortes de Lheirieb de 1438, cunforme decumiento eisistente ne l famoso Libro de l Crabos, segundo l qual se pedie que ls portos flubiales de l Teijo (antre ls quales l de Sacaben), adonde hai mui se berificaba l trasporte de mercadorias, stando la ampeçar a assorear, debessen ser lhimpos por forma a eibitar l assoreamiento.

Eidade Moderna eiditar

 
Rues streitas, bielas i «scadinhas» (cumo la de la foto — la de l Baran de Sacaben' ') lhigando las dues metades de Sacaben (Sacaben de Cima i Sacaben de Baixo) son ardança de l ourbanismo mediebal na moderna Sacaben.

Seclo XVI eiditar

Un período de zambolbimiento sin paralelo eiditar

Neste período, Sacaben creciu ourbanamente, quier an direçon als Oulibales (atrabeç de la sue Rue Dreita, atual Rue Almirante Reis, ourientada ne l sentido de Lisboua), quier inda an direçon al Teijo i al Trancon, pula Rue de l Mastros (atual Rue José Lhuís de Morales, que tamien efetuaba la lhigaçon antre Sacaben de Cima i de Baixo, i cunduzia a la puonte que la lhigaba a la borda la Norte de l Trancon). Ne l eissencial, las lhigaçones biárias fundamentales permanecírun praticamente inalteradas até meados de l seclo XX.

Era por aqueilhes dous rius citados que passaba l grosso de la atibidade comercial de Sacaben; l Trancon era mesmo la percipal bie de scoamiento de pordutos de la zona saloia de l Termo de Lhisboua, stando repleto de ambarcaçones até al terramoto de 1755. Na borda de l Trancon, adonde eisistian yá un porto flubial cun cales de atracaige, anstala-se agora, cul período de las çcubiertas martítimas de l Pertueses, un staleiro nabal (ó terecena), ne l qual se custruíran, quilhórun i/ó se calafetórun nabios, nun solo mercantis, cumo tamien de guerra[13]. Tanto l porto cumo l staleiro stubírun atibos até al seclo XVIII, por altura de l terramoto de 1755, tenendo cuntribuído antensamente para la amportança eiquenómica de l sítio de Sacaben, paralelamente cula porduçon de las mais bariadas speces hortícolas i fruitícolas de las sues quintas saloias, eilogiadas an relatos coebos, i que al lhongo de ls seclos permitiu l abastecimiento de Lhisboua cun pordutos frescos.

De fato, mui ambora Sacaben bibisse an grande parte a la custa de l sou riu, nun menos amportante era l papel que la atibidade agrícola tenie na freguesie: dua carta de quitaçon datada de 26 de Janeiro de 1501, sabemos que l reguengo de Sacaben porduzia, an eigual proporçon, l trigo i la cebada[36].

Refréncias al lhugar de Sacaben durante l Seclo de Ouro eiditar

De l anho anterior (1500), conhece-se ua amportante refréncia la Sacaben i al sou almoxarife, na Carta de l Achamiento de l Brasil, de Péro Baç de CaminaPassou-se anton para la outra banda de l riu Diogo Dies, almoxarife que fui de Sacaben, l qual ye home gracioso i de prazer»). Presume-se que este Diogo Dies almoxarife de Sacaben fusse l armano de l nabegador Bartolomiu Dies, i el mesmo l respunsable pula çcubierta de la ilha de Madagáscar.

An 1511, la poboaçon de Camarate, an franco crecimiento eiquenómico i demográfico, separa-se de Sacaben, por meio de foral outorgado por D. Manuel I, ne l die 1 de Maio desse anho, reduzindo sensiblemente an metade la dimenson geográfica de la freguesie-mai.

Antre 1531 i 1533, aquando de la besita als mosteiros cistercienses na Península Eibérica (nua tentatiba de moralizar la bida monástica de ls monges peninsulares), rializada pul Abade de Clarabal Don Edme de Saulieu, surge ua aluson la Sacaben i al sou barco na obra Peregrinatio Spanica, redigida pul tamien cisterciense Claude de Bronsebal, dezindo l sou relato, ne l die 12 de Agosto de 1532, que «siuit Dominus Blixbonan eit uenit trasire barquan la Sacauent eit iacere in burgo uocato Poue» (Monsenhor saliu de Lhisboua i atrabessou na barca de Sacaben i repousou ne l burgo chamado Póboa [de Santa Eirie])[37].

 
L Cumbento de Nuossa Senhora de l Márteres i de la Cunceiçon (hoije l Batalhon de Adidos de l Eisército Pertués), mandado arguer por Miguel de Moura i sue mulhier Brites de la Cuosta an Sacaben.

An 1535 chegaba la Lhisboua Diogo Botelho Pereira, que cometiu la heiróica proeza de biajar solico zde la Índia até Pertual nua simples fusta' ' (ua ambarcaçon de dimenson mui reduzida) aparelhada por si mesmo, la fin de cuntar al soberano (que anton se achaba an Ébora) que l se ampeçara la custruçon de la fortaleza de Diu sob ls auspícios de l gobernador de l Stado de la Índia, Nuno de la Cunha. Segundo la narratiba de Diogo de l Couto, nas Décadas de Ásia, cumo Diogo Botelho nun trazie cartas de l gobernador que cunfirmassen la sue stória, l rei nun l quijo crer, mas dirigiu-se mas la Lhisboua, la fin de ber la ambarcaçon an que cometera tal ampresa. Segundo Couto, la fusta fui lhebada para tierra firme, an Sacaben, ende tenendo permanecido por bários anhos (até caer als pedaços), sendo besitada por einúmeras pessonas que nun acraditában ne l feito de Botelho; mas, Gaspar Correia, nas sues Lendas de la Índia, refree que l rei la mandou queimar, para que «nun se bulgarizasse la eideia de que era possible fazer la biaige an tan modesto meio».

De meados de l reinado de D. João III, eisiste un decumiento, patente na chancelarie régia, pul qual l monarca dou l rendimiento de bárias saboaries de ls alredores de Lhisboua (Almendra, Abrantes, Aldé Galega de la Merceana, Aldé Galega de l Ribateijo, Alhandra, Alhos Bedros, Almada, Alberca, Azeiton, Barcarena, Barreiro, Benfica, Carnide, Cascales, Castanheira, Cheleiros, Coina, Colares, Ericeira, Labradio, Lumiar, Mafra, Palhales, Puonte de Sor, Pobos, Punhete, Sacaben, Santo António de l Tojal, Sardoal, Sesimbra, Sintra, Talha, Torron, Bialonga i Bila Franca) , que custituían monopólio régio, a las freiras de l Mosteiro de Santa Clara de Lisboua[38].

Ne l Tratado de la Majestade, Grandeza i Abastança de la Cidade de Lhisboua: statística de Lhisboua de 1552, cumpuosto por João Brandon de Buarcos, dá-se ambora de haber al redor de Lhisboua 1300 barcas pa l comércio, sendo 120 partilhadas puls moradores de Sacaben, Camarate, Unhos, Frielas, Tojal i Pobos.

L Regimiento de ls Oufeciales Macánicos de la Mui Nobre i Siempre Lheal Cidade de Lhisboua, cumpuosto an 1572, ourdena que nanhun barco que passasse ne l riu de Sacaben podisse trasportar mais de uito pessonas an simultáneo, i stablece inda que nun podisse la dita ambarcaçon tener por arrales nin «mouro, nin índio, nin negro, nin mulato», andependientemente de ser scrabo ó lhibre.

Ls derradeiros anhos de l seclo XVI: la crise sucessória de 1580 eiditar

Ne l redadeiro quartel de l seclo XVI, mantebe prolífica atibidade an Sacaben (adonde possuía ua quinta) Miguel de Moura, scribon de la puridade del-rei D. Sabastian, nembro de l cunseilho de gobernadores de l reino ne l tiempo de Filipe II i inda un de l padroeiros de l Cumbento de Nuossa Senhora de l Márteres i de la Cunceiçon, de Capuchinhas, que mandara fundar an cunjunto cun sue mulhier Brites de la Cuosta, la qual a el se recolheu passado la muorte de l marido.

Passado la muorte de l cardeal [[Anrique I de Pertual|D. Anrique] ], assume l poder l Cunseilho de Gobernadores de l Reino de Pertual, por si nomeado; la populaçon, nun deseiando ber la Corona nacional ounida la Spanha, aclama an Santarén, an 19 de Júlio, l Prior de l Crato D. António cumo rei. Ne l die 21, acumpanhado por quenhientos homes la pie i a cabalho, pon-se an marcha para la capital, chegando la 23 la Sacaben, a las puortas de Lhisboua, tenendo sido siempre acolhido ne l meio de grande entusiasmo. Assi i to, «a la passaige de l corteijo por Sacaben sucedie l purmeiro eipisóido dramático de l sou reinado: un tiro çgarrado, que alguns supunhan ser dirigido contra l própio monarca, fui atingir an cheno l fidalgo D. Francisco de Almeida, que caiu redondamente ne l suolo»[39].

Por essa mesma altura, quando staba an causa la antegraçon de l reino de Pertual na Corona de las Spanhas, las potencialidades de Sacaben i de l sou porto nun passórun çpercebidas a un de ls percipales melitares castelhanos ambiados la Lisboua, l almirante Álbaro de Bazán, Marqués de Santa Cruç de Mudela, l qual, nua carta al rei Filipe II de Spanha (cunserbada na Seción de Guerra y Marina de l Archibo General de Simancas), afirma que:

«[...] tener las naos en este riu de Lhisboua ne l cumbiene pues se menoscaban y gastan malas de amarras cun los tiempos tormientosos que en él ay que otras naos ganan y que sería meijor tenerlas en el riu de Sacaben, que s de ls lheguas desta ciudad adonde cun de ls cabos de sparto y de ls hombres starían siguras y sin menoscabarse, ni cun riesgo de perderse por ne l antrar allí mar que les pueda hazer de lañl y tener mucho abrigo que las naos que usan por se tan grandes ne l pueden antrar en el dicho río ni tampoco dexarían de antrar en los puertos de la Andias y hazer la nabegación malas la fín de star allá el berano por negociar y çpacharse sin riesgo. [...]»[40].

Passado la batailha de Alcántara, trabada junto a la poboaçon de l mesmo nome, ne ls arrabaldes de Lisboua, an 25 de Agosto de 1580, l Prior de l Crato, derrotado pulas fuorças de l Duque de Alba, Fernando Álbareç de Toledo y Pimentel, i ferido cun algua grabidade, decide ancabeçar la resisténcia ne l Norte de l Paíç, partindo de Lhisboua rumo la Santarén, la bila que purmeiro aclamara la sue rialeza. Ambora nun se conheça l itinerário sato de la fuga, Joaquim Beríssimo Serron sugere que, na fuga de Lisboua, D. António tenga passado ó por Sacaben, ó pul Tojal, dues freguesies banhadas pul Riu de Sacaben i adonde eisistian puontes que l cunduzirian la Bila Franca de Xira, de adonde tomou l camino de la Azambuja até Santarén< ref name="Batailha de Alcántara">Cf. BERÍSSIMO SERRÃO, Joaquim, L Reinado de D. António, Prior de l Crato […], pp. 116–117.</ref>.

La grande peste de 1599 eiditar

 
L Santuário de la Senhora de la Salude alberga la eimaige tardo-mediebal de la Senhora de la Salude zde la sue çcubierta, aquando de la grande peste de 1599.

De l final de l seclo (1599), aquando dun grande surto de peste, fui çcubierta la státua de la Senhora de la Salude, que a partir de anton passou a ser benerada cun special carinho puls sacabenenses, i colocada na capielha de Santo André, anton renomeada de Nuossa Senhora de la Salude i de Santo André.

Seclo XVII eiditar

Ruína de la puonte romana eiditar

Antretanto, cula ruína de la bielha puonte romana (refrenciada cumo stanjo yá an ruínas an 1570, cumo yá fui dezido, por Francisco de Houlanda), sin tener sido jamales reconstruída, por ancúria de l gobernantes, la trabessia de pessonas i benes ne l riu de Sacaben tubo que ser feita, dorabante, atrabeç dua barca; l Duque de Bergáncia, donatário de la poboaçon i de ls sous dreitos alfandegários, arrendou als barqueiros de l Trancon la portaige ne l balor de 300 000 réis anuales. Einicialmente, cada cabalheiro pagaba 3 réis de portaige; mais tarde, l Duque decidiu oumentar l balor de l amposto, passando a cobrar 5 réis als peones (que até anton stában isentos), 20 réis als cabaleiros i animales de tiro, i 40 réis pul trasporte de carros. Estes précios sagerados lhebórun l monarca (anton Filipe III de Pertual) a acumparar cun las taxas praticadas noutras bias flubiales, cuncluindo séren mui onerados ls habitantes de la region na trabessia de l riu de Sacaben. Emitiu-se anton un regimiento (datado de 25 de Maio de 1628), que percurou faborecer las populaçones, tenendo-se regressado, b. g., al balor de 3 réis de portaige, aplicado a todos ls andebíduos.

Cumo alternatiba, muitas pessonas preferian çlocar-se un pouco mais, até al Tojal, i ende atrabessar l Trancon nua puonte an melhor stado.

Sacaben nas corografies seiscentistas eiditar

L chantre de la Sé de Ébora, Manuel Seberin de Fazerie, tenendo rializado trés biaiges por Pertual antre 1604 i 1625, passou dues bezes por Sacaben, na purmeira i na terceira biaiges, dando cunta de las sues ampressones subre l lhocal. Assi, de la sue segunda biaige, an 1609, deixou-me ls l seguinte relato:

«De Lhixboa la Sacauen ha dues lhegoas. Sacauen hei hun lhugar de 100 bezinhos eidificado polla comodidade de hun braço de Teio que polla tierra drento entra dues lhegoas ate Lhoures donde toma l nome. Hei este esteiro quando dezemboca ne l Teio de gran fondo; tanto que nelle entraõ nabios de muitas tonelladas, i alguns galeones de carreira de la Jndia, la lharguesa naõ hei muita i se passa este estreito por huana barca que hei stanque de l duque de Bergáncia heirdado de l Conde Nuno Albres, la quien dou ElRey D. Joaõ purmeiro i le rende seicientos cruzados. L Riu se uai streitando polla tierra drento para la parte de l Poente siempre an altura que nabegaõ barcas, i de huana parte i de outra de la rieira esta cerquada de quintas fresquissimas, i de muitas marinas, la ultima parte deste Riu desta pouco de l de Alcantara, i rompendose huns balles que antre eilles corren, se poderaõ quemunicar sin muita deficuldade cumo l cunsiderou eicelentemente Lhuis Mendes de Basconcelos. De Sacaben ate Pouoa hei lhegoa i meia»[41].

De la biaige de 1625 deixa-me ls Seberin de Fazerie ua ambora mui mais sumária:

«[...] i quinta feira 18 de Setembre partimos todos para Lhisboua i benimos jantar aquelle die la Sacaben, i fumos hospedes de l frades, que assisten las freiras. Dipois de l jantar pellas tres de la tarde ne ls metemos an hun barco i fumos nabegando riu assima bendo aquelle eicelente sitio taõ cultibado de benies i pomares, i enobrecido cun quintas, fumos ate Frielas donde fazimos buolta, i benimos iba tarde la Sacaben i pusemonos lhougo a cabalhlo [...]»[41].

Anhos antes, an 1620, aludie assi la Sacaben Frei Nicolau de Oulibeira, na sue obra Libro de las Grandezas de Lhisboua:

«Passando l riu, quedan de la parte de Lhisboua las freguesies seguintes: Sacaben, adonde hai un mosteiro de relegiosas franciscanas capuchas çcalças, an númaro de trinta, sin tenéren serbidoras; todas serben nas tarefas quemuns de l cumbento. Este lhugar ten ua freguesie, cun duzientos i sessenta fuogos, i setecentas pessonas»[42].

Anhos mais tarde, an 1629, Miguel Lheiton de Andrada dá a la stampa la sue Miscelánea de l sítio de Nuossa Senhora de la Luç de l Pedrógon Grande: aparecimiento de sue eimaige, fundaçon de l sou Cumbento i de la Sé de Lhisboua, cun muitas curjidades i poesies dibersas, na qual alude sucintamente, nun registo bibo i curjidoso, lhougo nas purmeiras páiginas de l sou «2.º Diálogo» (trabado antre las personaiges Galácio i Deboto), a la barca de l Riu Trancon (falando na supramencionada queston de ls balores a pagar pula trabessia de l mesmo riu), a la Puonte de Sacaben (anton an ruína, lhamentando la ancúria de la Cámara de Lhisboua), al porto adonde se querenában las naus, al Mosteiro de Nuossa Senhora de l Márteres i a la Batailha de l Riu de Sacaben:

  Diálogo Segundo
Dá-se la rezon de l Mosteiro de Nuossa Senhora de ls Martyres de Sacaben. I de la puonte de piedra que eilhi habie i poderie haber agora. […]
Galácio: Pus até eiqui benimos andando por to esse buosso gabado sítio de l Cumbento de Nuossa Senhora de la Luç, apertemos l passo, que parece bai zamarrando esta barca de Sacaben.
Deboto: Ó de la barca!
Galácio: Pacéncia, que hai habemos de asperar que torne.
Deboto: Esta hei huma cousa an que you a perco, haber de star Lhisboua cumo anfreada cun esta barca, tanto contra sue nobreza i commodidade de sous moradores i caminantes, podendo tan facilmente haber eiqui huma puonte de barcas cumo an Sebilha, a pouco custo ó sin algun.
Galácio: Algua cousa debe haber nesso de por meio, pus se nun faç, sendo notoriamente tan neçaira i útele.
Deboto: Nanhue, que you saba, se nun se fur por se nó prejudicar a la renda que l Duque de Bergáncia ten desta barca, que se le arrenda an trezientos mil réis cada anno, tenendo-a bisto muitos que hoije son bibos, andar arrendada an dieç ó duoze mil réis cada anno, i pagar la trés réis cada pessona a cabalho i agora la bintén, pul grande çcuido de l de la Cámara de Lhisboua.
Galácio: Nun parece debe ser la causa esso que dezis de l Duque, que sendo hun príncepe tan grandioso, nun le deben de benir an cunsidraçon essas pouquidades an respeito de l bien commun i grandeza de Lhisboua, a la qual se lo pedisse le lhargarie mui facilmente esta barca.
Deboto: Se esto nun hei, menos l debe ser l que dízen, que por causa de las náos la que neste riu se dá querena, porque para alhá de que yá eiqui se le nun dá, se nun de la banda d'para alhá; era fácele abrir-se essa puonte, i passada la náo tornar-se a ancerrar, ó fazer-se adonde las náos les podessen dar essa querena pera la banda de l mar. Nin menos l debe ser la passaige de l barcos, que nabegon l riu arriba, que podion tirar ls mastros i passar; quanto mais, que ls deste riu son tan pequeinhos, que cun eilles poderion passar por ambaixo de la mesma puonte; pul que la rezon de l Duque, me parece cunsidrable se algua l causa ó ampede, i poderá esso tener remédio mui fácele. Que cun esse meio rela que chamon de la ágoa, que outra beç se ampoç para la trazida de ágoa al rocio, an cada quartilho de bino, i rial an cada arrátel de chicha, se poderie sastifazer al Duque, i fabricar-se eiqui huma puonte de barcas.
Galácio: Comtudo, me parece mui custo haber-se de aguantar essa puonte, para alhá de l feitio della.
Deboto: Nun serie senó mui pouco; porque, que cousa son seis ó siete barcas, que puoden durar trinta ó quarenta annos? quanto mais que solo las cabalhgaduras la trés réis bastaba bien a esse custo, porque tamien acudiron ls ganados la esta passaige.
Galácio: Tamien haberie difficuldades i brigas subre essa paga.
Deboto: Se na barca esso nun acunte, menos serie na puonte; quanto mais, que se poderie poner na antrada huma puorta, i cessarie esse anconbeniente. I you digo esto an causo que la cidade la nun podisse aguantar de grácia, l que fura grande nobreza de Lhisboua, la que purmeiro se houbira de acodir, que la outras cousas menos neçairas i menos nobres. Pus bemos que quando Lhisboua era nada, an cumparaçon de l que hoije hei, tenie eiqui puonte de piedra, segundo agora se parece ne ls pedaços de piares que della eilhi bedes, desta banda i de la outra.
Galácio: Esso serie hai muitos mil annos, an tiempo que este riu serie mais streito, i menos fondo.
Deboto: La anchura hei la mesma, segundo mostron ls bruxedos de ls piares que bedes, que chega l riu a eilles i nun passa; i quanto la perfundidade, inda que seia mais, l que nun sabemos, comtudo, bien se podira refazer de piedra, que ne l fondo deben star ls aliçaces ó bases de l piares; quanto mais, que la arte de la architetura cun denheiro mui alcança i puode, pera se fazer de hun solo arco: pus dízen, que hei anfenita esta arte sin termo. I bemos que naquelle tan famoso riu Danúbio, stá inda an pie la puonte que nelle mandou fazer l Amperador Trajano, cun quási todos ls piares anteiros por cima de la ágoa ciento i cincoenta pies, ls binte delles, que se parécen, i cada hun de sessenta pies de grossura, i l ban de cada arco de ciento i sessenta pies. […] Por adonde dino era de la grandeza de Lhisboua, haber eiqui huma famosa puonte de piedra, inda que se fintasse para esso to l reino.
Galácio: Yá ne ls cuntentáramos cun eilla de barcas.
Deboto: I you dessa bos trato. Mas, al que dezistes de se poder tener alargado este riu, l que eiqui nun fizo, bien sei, que ls rius ban comendo i abaixando las tierras, i tenho pera mi que esses balles grandes i piquenos i essas bárzeas i beigas spaçosas fúrun causadas de las ágoas de ls rius i anxurradas deilhes, i de las chenas i chubas, que ban comendo i lhebando a tierra i çcubrindo estas ossadas i penedies que l sol fui criando i coalhando ambaixo de la tierra della mesma. […] Mas eiqui nun hai esses miles de annos, que cuidales habie esta puonte: porque ne l tiempo que el-Rei D. Affonso Heinriques, purmeiro de Pertual, cercou Lhisboua i a tomou als Mouros, stando subre eilla tubo abiso cumo la binhon socorrer ls Mouros de la comarca de Alenquer. I sabendo habion de passar por esta puonte de Sacaben, les mandou tomar l passo cun giente de cabalhlo (que nun podie ser muita), ls quaes achando yá ls Mouros, que quási todos a tinhon passado, tibiran cun eilles huma mui peligrosa i zeigual batailha, porque sendo mui poucos i ls Mouros muitos, yá la nun podírun scusar sin se perdíren, i delles houbiran huma mui sinalada bitória neste praino. Adonde disseiran depuis ls Mouros beneran huma molher que ls cegaba, i ls zbaratou, que fui la Birge Nuossa Senhora, la cuja honra i por mimória desta bitória se eidificou aquella eigreija que eilhi bedes. La aqual nestes annos redificou Miguel de Moura, que fui hun de l cinco Gobernadores que el-Rei Philippe, purmeiro deste reino, deixou nelle, fundando eilhi aquelle mosteiro tan relegioso de Capuchinhas. I la esta eigreija de Nuossa Senhora de l Mártyres, puls cabalhleiros que nella foron sepultados, que eiqui nesta batailha peleijando foron muortos. Que naqueilhes tiempos chamabon mártyres a todos que peleijando contra Mouros, eron muortos; cumo la eigreija de Nuossa Senhora de l Mártyres de Lhisboua, que ls Angrezes fundaran neste cerco […] pera anterráren sous muortos. […]
Galácio: Por essa cunta nun seran passados muitos cientos de annos, que eiqui habie esta puonte, pus esse cerco i a tomada de Lhisboua fui ne l anno de 1147, segundo se bé ne ls lhetreiros que stan na Sé de Lhisboua i l dízen ls Chronistas todos, i l Padre Frei Bernardo de Brito, depuis delles; i se essa puonte nesse anno staba anteira que se passaba por eilla cumo dessa batailha i passada de ls Mouros se collige, i de la tradiçon antiga i mimórias, que desso hai nesta eigreija; i nun debendo lhougo acabar-se, antes durar muitos annos essa puonte depuis desso; queda claro, nun séren, nin podéren ser passados muitos annos, ó cientos de annos que duraba essa puonte, i la habie eiqui. Donde cunsidero trés cousas: purmeira, la fuorça de l tiempo an gastar i cunsumir todo, até a mimória de l que fui. Hei que até las piedras ténen tamien sue eidade, pus bemos acabadas sin mimória algua, nin rasto, tantas cousas i tan grandes, que sabemos houbo de eidifícios i cidades. I quon depressa se acabou a mimória de todo, i de cumo la dessa puonte, de que parece nun hai outra, se nun esso que me cuntales cun estes pedaços que della bemos, por culpa de nuossos passados ourdinária daquelles tiempos, sepultáren cousas grandes nas trebas de l squecimiento, cuntentando-se cun solo la honra persente de las oubrar. […]  < ref name="Miguel Lheiton de Andrada">Cf. ANDRADA, Miguel Lheiton de, Miscelánea. Facsímile de la 2.ª eidiçon de Lhisboua, Amprensa Nacional, 1867; antroduçon de Manuel Marques Duarte, Lhisboua, Amprensa Nacional-Casa de la Moeda, 1993, pp. 32–35.</ref>.

Sacaben i la Restauraçon eiditar

Segundo l Dicionário Stórico, Corográfico, Heiráldico, Biográfico, Bibliográfico, Numismático i Artístico de Pertual, l nome de la poboaçon surge citado nua enigmática carta codificada que un de l Cunjurados de 1640, l Dr. João Pinto Rieiro, dirigiu al Duque de Bergáncia D. João; cun eifeito, tenendo-se decidido, ne l die 25 de Nobembre, que la rebolta deberie tener lhugar deilhi la seis dies, João Pinto Rieiro fui ancumbido de quemunicar l fato al feturo monarca pertués, screbendo-le que serie ne l die 1.º de Dezembre seguinte «que se debie de resulber l causo de ls freires de Sacaben» — lhocalidade que era, cumo yá fui dezido, ua de las honras de la casa de Bergáncia, i adonde se situaba l Cumbento de Nuossa Senhora de l Márteres i de la Cunceiçon, fundado por Miguel de Moura i sue mulhier Brites de la Cuosta ne l final de l seclo anterior, i al qual l Duque tenie isentado de l pagamiento de ciertas oubrigaçones; tal aluson al causo de ls freires de Sacaben pressupone que houbisses, talbeç, algua cuntenda que oupusisse l mosteiro al Duque, mui probablemente al nible de oubrigaçones fiscales. Fui atrabeç desta mensaige codificada que se alertou l Duque de Vergáncia para las mobimentaçones an curso çtinadas la restaurar la andependéncia de Pertual[43].

Passado la Restauraçon, abentou-se bárias bezes la eideia (zeignadamente ne ls reinados de D. João IV i D. Afonso BI, cula guerra contra Spanha a decorrer), de lhigar l riu de Sacaben al Ouceano Atlántico, fazendo-lo zambocar na praia de l Baleal, custituindo este curso de auga que iba zde Sacaben la Peniche ua lhinha de defesa natural de la capital; l porjeto nunca fui lhebado abante, i fui-se als poucos zbanencendo, ambora inda fusse recordado quando, ne l ampeço de l seclo XIX, se custruíran las Linhas de Torres Vedras para deter ls ambasores franceses.

De l redadeiro quartel deste seclo, segundo Joaquim Veríssimo Serron ne ls diç na sue Stória de Pertual, hai ambora de haber falta crecente de peixe nun solo ne l Stuário de l Teijo, cumo tamien ne ls rius sous tributários, ne l númaro de ls quales se cuntaba l riu de Sacaben. Esto porque se usában redes de pesca cula malha «mui meuda» (ls chinchorros), l que lhebou las outoridades lisboetas la ambocáren ua postura municipal de 1591, que proibia la outelizaçon de chinchorros; ambora ls pescadores se téngan amotinado contra ls almotacés de la capital (ls respunsables pul abastecimiento ourbano, antre outras funçones), an 1687, la porbiçon mantebe-se.

An 1690, durante l reinado de D. Pedro II, l soberano financiou an parte la recustruçon de la capielha-mor de la Eigreija de la Senhora de la Bitória, la meias cul zambargador José Galbon de Lhacerda (feturo chanceler-mor de l reino, durante l reinado de l sou filho D. João B), i cuntando inda cula cuntribuiçon de smolas populares.

Seclo XVIII eiditar

Ne l seclo XVIII, rializában-se an Sacaben grandes fiestas de touros, por ocasion de l més de Setembre, an houmenaige la Santa Ana, cumo memora un curjidoso fólio cunserbado na Biblioteca Nacional de Pertual, antitulado Fiestas de Sacaben an ousequio de la Senhora Esta. Anna: çcripçon dellas an l terceiro die an que foron ls Cabalhleiros cumbatentes Francisco de Mattos i Jozé Roquete, de la outorie dun tal Tomás Galho[44].

Na purmeira metade de l seclo XVIII, fui pul riu de Sacaben que seguiran ls torreones de l Cumbento de Mafra, an ambarcaçones, até al Tojal; solo a partir dende fazien l resto de l percurso por tierra.

Por orde de D. João B, l matemático Bento de Moura (17061776) fui ancarregado de reformular la barca de l Trancon, segundo refree l Padre João Batista de Castro na sue obra de geografie Mappa de Pertual Antigo, i Moderno[lhigaçon einatiba] (1763). Este fato dou azo la que Pinho Lheal screbisse que habie sido custruída ua puonte de barcas, supostamente anterior a la mais coincida puonte de barcas de l Paíç, que lhigaba l Porto la Gaia. Inda assi, parece tratar-se dua grosseira anterpretaçon de Pinho Lheal, jamales tenendo eisistido ua puonte de barcas an Sacaben, pus l que João Batista de Castro scribe an dous lhocales de la sue obra ye: «Por orde de D. João B se reformou la barca de passaige deste riu pula admirable idéa de l nuosso ansigne maquinista Bento de Moura, cun grande commodidade pa ls passageiros» i «eisiste hoije ua barca de carreira, que por ambençon angenhosa de Bento de Moura, facilita mui la passaige de huma para outra parte».

Sacaben na nuoba cidade i metrópole de Lhisboua Ouriental eiditar

An 7 de Nobembre de 1716, l Papa Clemente XI criou, la anstáncias de l rei D. João B, l Patriarcado de Lhisboua, funcionando na Capielha Rial de San Tomé, l qual cungregaba las quarenta i seis freguesies oucidentales de la cidade i de l sou termo, i deixando las remanescentes binte i seis mais ourientales antegradas na antiga Arquidiocese de Lhisboua. Para fazer corresponder la nuoba debison eclesiástica a la debison admenistratiba, D. João B procediu a la repartiçon de la cidade an dues: Lhisboua Oucidental, sede de l Patriarcado, i Lhisboua Ouriental, sede de l arcebispado. Esta redadeira correspondia, sensiblemiente, a la cidade bielha, antra-muros (paróquias de la , San Jorge, San Martico, Santiago, Santo André, Santa Angrácia, Santo Stébon, Salbador, San Miguel, San Pedro, San João de la Praça, Santa Marina de l Outeiro, Santa Cruç de l Castielho, San Bartolomiu i San Bicente de Fura), cun las freguesies de l termo mais ourientales (Nuossa Senhora de l Oulibales, Nuossa Senhora de la Purificaçon de Sacaben, Santiago de Camarate, Nuossa Senhora de la Ancarnaçon de la Apelaçon, San Silbestre de Unhos, San Julion de Frielas, San Sabastian de la Granja, Nuossa Senhora de la Assunçon de Bialonga, San João de la Talha i Santa Eirie) .

Assi i to, al fin de algun tiempo se percebiu l erro de la debison, quier de la diocese, quier de la cidade; desta forma, an 1740, l Arcebispado de Lhisboua Ouriental (an sede bacante zde la fundaçon de l Patriarcado) fui aneixado al Patriarcado de Lhisboua Ouriental nun solo Patriarcado de Lhisboua; de eigual forma, se procediu a la reunificaçon de las dues cidades de Lhisboua nua solo, treminando assi la fugaç trasferéncia de Sacaben i demales paróquias de la zona ouriental para la nuoba cidade de Lhisboua Ouriental.

Sacabenenses eilustres eiditar

Inda segundo Pinho Lheal, an 16 de Dezembre de 1741 faleciu an Sacaben aqueilha que terá sido ua de las mulhieres mais lhongebas de la Stória de Pertual — ua tal Ana de la Silba, natural de Santa Marie de l Oulibales, adonde nacera an Janeiro de 1626 (tenendo, antoce, 115 anhos a la data de l óbito). Desta senhora dezie l corografista oitocentista tener sido casada dues bezes, i deixado ancha prole, esto para para alhá de jamales tener feito ua sangria ó ua purga (l que, ironicamente, bien poderie splicar la sue lhongebidade, nua época an que ls cuidados médicos éran, muitas de las bezes, ua de las mais amportantes causas de muorte…). Durante ls redadeiros binte i cinco anhos de la sue bida, serbiu ls pobres i doentes de l spital de Sacaben, tenendo cuncluído ua peregrinaçon al Senhor de la Piedra, ne l Norte de l Paíç, quando cuntaba yá 113 anhos de eidade. Parece tener cunserbado tan buona mimória que, próssima de la muorte, recordaba inda, cun spantosa satidon i minúcia, ls eibentos ocorridos an Lisboua, ne l die 15 de Dezembre de 1640, aquando de la aclamaçon de D. João IV.

An Sacaben naciu, an 7 de Setembre de 1754, Luís António Furtado de Castro de l Riu de Mendonça i Faro, l 1.º Conde de Barbacena, l qual benerie a ser Gobernador de Minas Gerales, detendo nesta freguesie ls Biscondes sous antepassados ua propiadade senhorial que, a partir de l seclo XIX, passará a ser coincida cumo Quinta de l Riu; cumo l sou heirdeiro, Francisco Furtado de Castro de l Riu de Mendonça i Faro, tubisse depuis tomado l partido de D. Miguel I, l títalo acabou por nun ser rebalidado, i la Quinta de l Riu, cula sue capielha dedicada la San Roque, acabou por caer an ruínas.

Sacaben i l porcesso de l Táboras eiditar

Tamien ls Cundes de Albor tubírun eiqui ua quinta, mas l títalo acabou zaparecido an 1759, na sequéncia de l porcesso de l Táboras, bisto que l conde era primo de l Marqueses de Tábora.

Na sequéncia desse mesmo porcesso, benerie quedar detida ne l Cumbento de Sacaben la Cundessa de Atouguia, Mariana Vernarda de Tábora (la qual era la filha mais bielha de Francisco de Assis de Tábora, 3.º Conde de Albor i Leonor de Tábora, 3.ª Marquesa de Tábora), i cujo marido, D. Jerónimo de Ataíde, 11.º Conde de Atouguia, fura supliciado juntamente cun ls Táboras i l Duque de Abeiro ne l patíbulo an Belén, an 13 de Janeiro de 1759. Ende permaneciu la Cundessa al lhongo de l binte i dous anhos seguintes, sendo lhibertada solo an 1781, passado la sentença de 20 de Júnio de 1780, promulgada pula reina D. Marie I, que na sequéncia de la Biradeira demitiu Palumbar i reablitou ls Táboras. Culha fúrun tamien ancarceradas dues de las sues filhas, D. Lheonor de Ataíde i D. Clara de Ataíde, bien cumo cul filho mais nuobo, D. António de Ataíde, anton un bebé de dezasseis meses; D. Lheonor i D. Clara acabarian por professar ne l austero cumbento franciscano de Sacaben, i ende benerien a falecer, yá ne l segundo quartel de l seclo XIX [45]. Las Mimórias de la Cundessa custituen ua amportante fuonte pa l studo de la queston, aparecendo citandos bárias bezes l nome de l mosteiro i de la lhocalidade para la qual fui lhebada, i adonde, segundo l sou própio relato, se biu «presa [...] cumo traidora sin l ser» [46].

L terramoto de 1755 eiditar

Sacaben, que cula perda de Camarate an 1511, se biu amputada de mais ua parte cunsidrable de l sou território, nun deixou de crecer an tenermos de populaçon; registórun-se solo decréscimos pontuales, debidos a la peste (1599) i al terramoto de 1755, que la deixou mui arruinada. La primitiba Eigreija Matriç de Santa Marie, situada ne l Ancho de la Salude, quedou cumpletamente arruinada (nun tenendo boltado a reconstruir-se, tenendo la Matriç passado, al lhongo dun seclo, para la Eigreija de Nuossa Senhora de la Bitória, tamien mui degradada, stando atualmente an ruínas); zaparecírun eigualmente cul terramoto ls redadeiros bruxedos de la bielha puonte romana subre l Trancon.

Para solucionar ls porblemas de ourbanismo de la capital i prebenir ua mortandade tan grande an causo de nuobo terramoto, l angenheiro-mor de l Reino, Manuel de la Maia, prebiu ua seluçon arrojada, ambolbendo Sacaben i l bal de l sou riu, anclusa na sue Terceira parte de la Dissertaçon subre la renobaçon de Lhisboua:

«8.º - La esta cunsidraçon de cunserbar las rues de Lhisboua lhibres de l ambaraços que las fázen eimmundas, pa l que cuncorrerá mui a mayor anchura de las rues, i a menor altura de l eidifícios, nun scedendo de dous pabimientos subre las lhoges, se segue necessariamente outra nun menos amportante, i cunsiste an detreminar melhor lhugar an que posson ls tales ambaraços ser lhançados cun menores anconbenientes; i por que me acuntece hun mais lhibre delles de l que ls yá ouserbados, i promete huma grande cumbeniencia al bien publico, seijame lhicito prezentalo neste lhugar. Cunsiste eille an que ls tales ambaraços se ban lhançar drento de l Riu de Sacaben, para que cun este adjutorio se chegue a formar nelle hun balle á eimitaçon de l de Chelas, an que las agoas salgadas chegabon an algun tiempo al templo de las Birges Bestaes, hoije Cumbento de relligiozas de Santo Agostico; por que se este pequeinho Balle sacuntece tan agradablemente la Corte cun las sues hortaliças i fruitas, quanto melhor l fazerá l Balle de Sacaben cula sue muitas bezes mayor grandeza, i sin se poder dezir que ls ambaraços eilhi lhançados puoden cauzar algun ampedimiento na barra, cumo se puode temer de qualquier de ls outros modos an que se nun lhançon an tierra: puode esta cunsidraçon tener contra si l ambaraço de l refugio de las ambarcaçones ne l tiempo an que se recolhen a buscalo; mas a esso se puode respunder que nin las ambarcaçones necessiton de to l steyo de Sacaben para se refugiáren, nin serie justo que anteiramente se le ampedice l refugio, mas que solo se formasse an Balle aquillo que lo nun ampedice que siempre será de grandeza muy probeitoza.»[47]

Lhougo passado l terramoto, atrabeç de l anquérito ambiado por Sabastian José de Carbalho i Melo (feturo Conde de Oeiras i Marqués de Palumbar), anton Secretairo de Stado de l Reino, a todas las paróquias de l paíç (1757), la fin de saber ls stragos causados pul sismo, i que tubo cumo repuosta las célebres mimórias paroquiales, pudo-se apurar la eisisténcia de 353 fuogos. De acordo cun essas mesmas mimórias paroquiales, puode-se tamien ouserbar la relatiba dimenson de l porto de Sacaben ne l quadro de ls portos flubales de l Teijo: l Prior sacabenense menciona la eisisténcia de trés cales de atracaige: l de Nuossa Senhora, l de la Barca i l de l Peixe. Inda assi, la amportança que este porto tubira ampeçou a esmorecer; al lhongo de la segunda metade de l seclo XVIII i ampeço de l seclo XIX, l riu Trancon, que até anton fura nabegable até al Tojal, ampeçou a ser assoreado, nun inexorable fenómeno que zde anton ampede, até hoije, la nabegablidade ne l mesmo. De fato, tornou-se un «porto muorto», de acordo cula spresson ousada pul naturalista francés Théodore Monod, nun studo antitulado L'île d'Arguin (Mauritanie). Essaie storique[48], cunsagrado a la antiga feitoria pertuesa na ilha de Arguin, hoije al ancho de la Mauritánia, adonde afirma que l porto que serbia la fortaleza pertuesa na cuosta magrebina tenie las augas tan calmas cumo l porto de Sacaben…

La política de fomiento andustrial i comercial seguida por Palumbar, cunducente a la fixaçon de nuobas andústrias ne l Reino, lhebou la que l gobierno susidiasse un ampréstimo de 6$480 cuntos de réis a un tal Willian Macormick, para que anstituisse ua manufatura téxtil an Sacaben — ua fábrica de chitas mui coincida al lhongo de to l seclo XIX.

Vocage i las praias de Sacaben eiditar

Anfin, ne ls finales de l seclo XVIII, Sacaben mereciu ua refréncia nun soneto de Bocage, l qual nun quedara de to andifrente a la beleza de la tierra:

«Praias de Sacaben, que Lhemnoria,
Orna c’ls pies nebados i mimosos,
Goteijantes penedos cabernosos,
Que de l Teijo cobris la borda frie.

De bós me zarreiga a tirania
De l ásparos Çtinos poderosos,
Que nun quieren que you lhogre ls amorosos
Uolhos, aonde jaç mie alegrie.

Oh funesto, oh penoso apartamiento!
Oubjeto ancantador de mius gemidos,
La suorte l manda assi, de ti me ausento.

Mas inda alhá de lhoinge ls mius gemidos
Guiados por Amor, cortando l Bento,
Beneran, ninfa querida, a tous oubidos.
»

Eidade Cuntemporánea eiditar

Seclo XIX eiditar

Guerra peninsular i guerras lhiberales eiditar

 
Oleiro de la Fábrica de Lhoiça de Sacaben

Ne l seclo XIX Sacaben ganha amportança acrescida pul custante crecimiento geo-demográfico de Lisboua.

Durante la I Ambason Francesa, l comandante de l eisército agressor, Jean-Andoche Junot, passa por Sacaben an 29 de Nobembre de 1807, benido de Santarén i dirigindo-se la Lisboua (ne l ancalço de l príncepe regente; al chegar la Belén, mas, bé yá las ambarcaçones pertuesas a partir, rumo al Brasil, adonde la Corte se stablecerá até 1821). Fui an Sacaben que Junot recebiu ua lhegaçon pertuesa cumpuosta por eilemientos de la regéncia de l reino nomeada pul príncepe D. João, andibidualidades lhigadas a la maçonarie, i inda nembros de la Academie de las Ciéncias de Lhisboua — antre eilhes, homes cumo Francisco de Borja Garçon Stockler (feturo Baran de la Bila de la Praia) i Luís António Furtado de Castro de l Riu de Mendonça i Faro (l Bisconde de Barbacena), un natural de Sacaben.

Passado l término de la Guerra Peninsular, sente-se la ourgença de fortificar la capital de l Reino. Ye nesse sentido que ténen ampeço obras cumo la Strada Melitar, lhigando Benfica la Sacaben i, mais tarde, la custruçon de l Fuorte de SacabenReduto de l Monte-Sintra, de l nome de l morro sobranceiro la Sacaben de Baixo adonde fui arguido), ne l lhocal adonde se argeu un tosco fuorte ne l quadro de las Linhas de Torres Bedras, i adonde hoije stá sediada l arquibo de la antiga Direçon-Giral de l Eidifícios i Monumientos Nacionales (DGEMN).

An 2 de Outubre de 1820 passa por Sacaben, an corteijo, rumo al Rossio, na capital, la Junta Probisional de l Gobierno Supremo de l Reino, formada einicialmente ne l Porto na sequéncia de l pronunciamiento melitar de 24 de Agosto anterior, cul antuito de gobernar l Paíç i cumbocar Cortes Custituintes, la qual se fundira an Alcobaça cun ua outra Junta Probisional formada an Lhisboua, an 15 de Setembre, passado la fuga de ls gobernadores de l Reino. Neste corteijo seguian eilustres figuras de l mobimiento lhiberal, cumo Manuel Fernandes Tomás, Manuel Borges Carneiro, José Ferreira Borges ó José de la Silba Carbalho, todos eilhes çtacados nembros de l Sinédrio, ourganizaçon secreta que pugnaba pula anstituiçon dun regime custitucional an Pertual.

Tamien por Sacaben passou l Regimiento de Anfantarie 23, çtinado a guarnecer la frunteira de la Beira contra ataques de fuorças reacionárias ansurretas foragidas an Spanha, i que bradou bibas al Anfante D. Miguel cumo rei absoluto, na bezina poboaçon de Bila Franca de Xira — fui la Bilafrancada.

Anfin, la 12 de Outubre de 1833, parte de las fuorças miguelistas, passado tenéren sido spulsas de la capital pul Marechal Saldanha, i derrotadas nun brebe recontro junto la Loures, dirigen-se la Sacaben, la fin de tomáren la strada rumo la Santarén, para adonde fugian; depuis de atrabessáren l riu de Sacaben, ateórun fuogo a la puonte de madeira que lhigaba las dues bordas i que habie sido reconstruída pouco depuis de l terramoto de 1755. Solo an 1842 benerie a ser reconstruída ua nuoba an cantarie i fierro. Ua litografie augarielhade la dessa puonte, de la outorie de l pintor Tomás José de la Anunciaçon, datada de cerca de 1850, puode ser cunsultada na Biblioteca Nacional de Pertual (eiqui[lhigaçon einatiba]). La mesma puonte surge tamien repersentada nua lhitografie de Charles Lhegrand, ambolbida an tones mais bucólicos, eisecutada sensiblemente pula mesma época de la anterior, i bisible eiqui[lhigaçon einatiba].

Andustrializaçon i progresso eiditar

 
Azuleijo situado a la antrada de la antiga Fábrica de Lhoiça de Sacaben.

Al mesmo tiempo, esta lhocalizaçon geográfica ne ls arrabaldes de Lhisboua cunduziu, einebitablemiente, a la terciarizaçon de la lhocalidade. Anstalan-se einúmeras andústrias na region, cumo la de tinturarie na Quinta de las Penicheiras, ó la afamada Fábrica de Lhoiça de Sacaben, fundada an 1856 (tenendo lhaborado ininterrutamente até 1983). A eilha stan lhigados nomes andissociables de la stória de Sacaben, cumo John Stott Howorth (l Baran de Sacaben' '), James Gilman ó Heirbert Gilbert. Fui grácias a eilha i a las lhouças que ende éran porduzidas que Sacaben se tornou coincida an Pertual i ne l Mundo; para siempre quedou la famosa frase: «Sacaben ye outra lhoiça!».

An 1852, zaparecido l Termo de Lhisboua, passou Sacaben a pertencer al recén-criado cunceilho de l Oulibales. L nuobo eisecutibo camarário tubo que lhidar cun ls porblemas dun bastíssimo cunceilho, nua época de grandes mudanças la nible eiquenómico, social i jurídico, i nun ye de admirar por esso que, ne l meio de la basta correspondéncia trocada, se ancontre un pedido de la junta de la paróquia de Sacaben, solicitando que la Cámara nomeasse un guarda para bigiar l semitério de la poboaçon, pus que aquel era «debassado i profanado por animales an cunsequéncia de se nun achar debidamente preparado», fato que daba azo la que, an biolaçon de las lheis aprobadas habie poucos anhos relatibas als antierros an semitérios, se cuntinasse «n’aqueilha paróquia, cun detrimiento de la salude pública», a anterrar ls defuntos nas eigreijas[49].

An 28 de Outubre de 1856, inaugurou-se l troço einicial de la lhinha de caminos-de-fierro de l Norte, antre Lhisboua (Staçon de Santa Apolónia) i l Carregado, passando por Sacaben i atrabessando l sou riu, atrabeç dua puonte custruída an Anglaterra. Yá antes, la purmeira biaige spurmental, rializada ne l die 8 de Júlio de 1854, tubira lhugar antre Sacaben i Bila Franca.

La fetura 1.ª Marquesa de Riu Maior (Marie Isabel de Lhemos i Roixas Carbalho i Menezes de Saint-Lhéger), anton cun solo quinze anhos, cunsagrou, ne l sou diário, ua refréncia a la inauguraçon i a la (pouco-honrosa) passaige de l camboio pula lhocalidade — cun eifeito, la lhocomotiba fui als poucos perdendo cumposiçones al lhongo de l trajeto:

«Alguas, de cumbidados, ne ls Oulibales. L "wagon" de l Cardeal-Patriarca, i de l Cabido, quedou an Sacaben; mais un, recheado de dignatários, quedou al zamparo na Póboa […][50]

 
La Staçon Ferrobiária de Sacaben.

La biaige de regresso la Lhisboua, ne l die 29 de Outubre, fui eigualmente atribulada; cun eifeito, segundo relata L Comércio de l Porto de l die 1 de Nobembre:

«Éran 4 horas i meia quando partiu de l Carregado l cumboy rial, i chegando la Sacaben parórun las lhocomotibas, eignorando-se al percípio l motibo; mas sabendo-se pouco depuis que habien sido ls tubos dua d’eillas, que habien arrebentado. Este acidente lhebou l çgosto a to la giente, que assi bie un erro tan lhamentable, que nun se puode attribuir nin la çgraça, nin a defeito de la custruçon de l camino, mas si la quien cunsente madeiras malas nun serbício de tanta circumspeçon. Anton ua de las lhocomotibas partiu cun metade de las carruaiges para Santa Apolónia, i depuis bino buscar l resto la Sacaben. Éran dieç horas de la noute quando chegou la Lhisboua l segundo cumboy que cunduzia ls cumbidados.[51]

Tamien Eça de Queirós menciona tamien la poboaçon i la sue staçon ferrobiária na Correspondéncia de Fradique Mendes, cuntinando assi a demunstrar la amportança que an meados de l seclo XIX l Trancon inda assumia para la populaçon lhocal:

«Chegámos a ua staçon que chaman de Sacaben — i todo l que ls mius uolhos arregalados biran de l miu paíç, atrabeç de ls bidros húmidos de l bagon, fui ua densa treba, de adonde mortiçamente surgian eiqui i para alhá lhuzinhas remotas i bagas. Éran lhanternas de faluas, drumindo ne l riu [...]

L zambolbimiento de la cultura de ostras ne l stuário de l Teijo, ne l seclo XIX, lhebou a la demarcaçon de zonas para la sploraçon daquele recurso natural; por ua lhei de l menistério de l Marqués de Sá de la Bandeira de 9 de Setembre de 1868 (cunfirmada por dues portaries de l gobierno de l Duque de Lhoulé de 10 de Nobembre de 1869 i de 26 de Janeiro de 1870, respetibamente) fúrun stabelcidas, na borda norte de l riu, cumo zonas de cultibo ostreícola, to la faixa lhitoránea que iba zde Bila Franca de Xira até als Oulibales, ancluindo inda ls mouchones de Alhandra i de la Póboa, mas scluindo la foç de l riu de Sacaben. Ne l final de l seclo, mas, debido als assoreamientos, la prática tenie sido, an grande parte, abandonada.

 
Fábrica de l Grupo Unileber an Sacaben, Pertual; al fondo la Puonte Vasco de la Gama

Antretanto, l zambolbimiento andustrial cunduziu a un grande crecimiento demográfico i ourbano. La populaçon oumentou muito an meio seclo (trabalhando mais de metade solo na Fábrica de la Lhouça), i Sacaben ganhou nuobos cuntornos; las bielhas quintas arruinadas fúrun dando lhugar la bilas ouperárias. Paralelamente a la fábrica de la lhoiça, muitas outras andústrias se zambolben na region, zeignadamente la de moaige, çcasque de arroç, téxteis, curtumes, stamparie, trasformaçon de corcha, saboarie, porduçon de adubos químicos i ólios alimentares, i yá ne l seclo XX, la de las tintas i pordutos de higiene.

Muitos de ls sous habitantes beneran, quier de las Beiras, quier de l Alanteijo$2, an busca de trabalho, nun mobimiento populacional cuntínuo que se mantebe até meados de l seclo XX — inda hoije ls Sacabenenses ténen ourgulho nestes sous antepassados, i inda hoije eiqui se ancontran sediadas delegaçones de la Lhiga de ls Amigos de la Mina de San Demingos, ó de la Associaçon de ls Amigos i Naturales de Loriga (ANALOR); çtaque tamien para la Sumana Serrana i para la Sumana de l Alanteijo$2, einiciatibas culturales i gastronómicas rializadas anualmente, respetibamente, por aqueilhas dues ourganizaçones, i que atraen un númaro cunsidrable, quier de habitantes lhocales, quier de las regiones de l paíç an causa (Serra de la Streilha i Alanteijo$2).

Nun oustante, na segunda metade de l seclo XIX, la poboaçon mantenie inda parte de l sou caráter rural i pitoresco; nun ye por esso de admirar que, an 16 de Maio de 1875, tenga sido inaugurada an Sacaben ua praça de touros particular, por ocasion dua de las maiores festibidades lhocales — la feira de l Sprito Santo, que se rializaba ne l Demingo de l Sprito Santo. Nesse mesmo anho, la 15 de Setembre, tubo ampeço la colocaçon de candeiros para la eiluminaçon pública, al lhongo de la Strada de Sacaben, que lhigaba la freguesie als Oulibales i la Lisboua.

 
Ruínas de l Palacete Braamcamp, junto de la Eigreija de Nuossa Senhora de la Bitória.

Poboaçon cara a la aristocracie eiditar

Até al fin de la monarquia, la poboaçon, a par de outras freguesies bezinas (cumo Camarate), cuntinou a ser de las preferidas pula nobreza de la capital para se stablecer (ne l terceiro quartel de l seclo XIX, cuntában-se inda cerca de cinquenta quintas senhoriales an Sacaben). Tal fui l causo de la família Vraamcamp (na qual se ancluía Anselmo José Braamcamp, lhíder de l Partido Progressista i purmeiro-menistro de Pertual antre 29 de Maio de 1879 i 23 de Márcio de 1881), que eiqui possuía trés quintas (la Quinta de las Pretas, de l própio Anselmo Braamcamp, i las de la Bitória i de la Horta de l Meio, pertença de José Augusto Braamcamp), tenendo inda adquirido las ruínas de la Eigreija de Nuossa Senhora de la Bitória passado la nacionalizaçon de ls benes de la Eigreija (aliás, l Palacete Braamcamp, tamien hoije an ruínas, queda al lhado de l dezido templo). De resto, l nome de dous nembros de la família (José Augusto Braamcamp i Marie Lhuísa Braamcamp), inda hoije dan l nome a ua rue, a ua abenida i a ua trabiessa an Sacaben.

Para para alhá desso, nun quadro de çtribuiçon de títalos nobliárquicos pula monarquia pertuesa, fui atribuído, an 16 de Júlio de 1885, l títalo de Baran de Howorth de Sacaben la John Howorth, admenistrador de la Fábrica de la Lhouça, i an 30 de Júlio de 1874, José Joaquim Pinto de la Silba fui feito 1.º Bisconde de Sacaben. L heirdeiro deste redadeiro sucediu-le ne l títalo.

Na década de 1880 (1884), l coincido artista plástico i caricaturista Rafael Bordalo Pinheiro eisecuta na Fábrica de Lhoiça de Sacaben alguas de las sues peças cerámicas, passado l que passa la eisecutá-las nas Caldas de la Reina.

Antegraçon ne l nuobo cunceilho de Loures eiditar

La 22 de Júlio de 1886, dá-se la trasferéncia de la sede de l munecípio de l Oulibales, adonde Sacaben se ancontraba antegrada, para la poboaçon de Loures, quedando Sacaben repartida an dues freguesies (Antra-Muros i Stra-Muros) pula Strada de la Circunbalaçon, quedando aqueilha antegrada an Lhisboua, i esta fazendo parte de l nuobo cunceilho de Lhoures. L spácio de la freguesie Antra-Muros corresponde, grosso modo, al de las atuales freguesies de l Prior Bielho i de la Portela de Sacaben, quedando la freguesie stra-muros cunfinada a la ária remanescente, praticamente idéntica a la de la atual freguesie de Sacaben.

Cumo la lhegislaçon camarária de Lhisboua proibia ls mercados de ganado ne l perímetro anterior de la Strada de la Circunbalaçon, l eisecutibo dEimissionário de la Cámara de ls Oulibales detreminou, la 14 de Outubre de 1886 (ne l que benerie a ser ua de las sues redadeiras medidas, antes de la tomada de posse de la purmeira bereaçon de l nuobo cunceilho de Loures, an 2 de Janeiro de 1887), que l mercado de ganado que se rializaba ne l terceiro Demingo de cada més ne l ancho de la freguesie de San Bartolomiu de la Charneca (la qual, por se achar drento de la lhinha de la circunbalaçon, quedou antegrada ne l cunceilho de Lisboua) passasse a rializar-se, a partir de l anho susequente, ne l Rossio de Sacaben Stra-Muros (la atual Praça de la República), «por ser lhocal mais próssimo fura de la lhinha de circunbalaçon an que l dezido mercado puode tener lhugar»[52].

Pouco mais de nuobe anhos decorridos, la 26 de Setembre de 1895, las dues freguesies de Sacaben fúrun outra beç reunidas nua solo, tenendo anton esta nuoba antidade sido antegrada ne l cunceilho de Lhoures.

Seclo XX eiditar

L çpertar de las coletibidades eiditar

La mais antiga corporaçon inda hoije eisistente an Sacaben ye la Associaçon Houmanitária de ls Bumbeiros Boluntários de Sacaben, fundada inda an 14 de Setembre de 1897. Las demales associaçones datan de l ampeços de l seclo XX.

Nun meio eissencialmente andustrial, nun ye de stranhar la difuson de eideologies defensoras de ls antresses de las classes trabalhadoras, zeignadamente l socialismo i l republicanismo. Sacaben tornou-se zde finales de l seclo XIX un baluarte republicano (cumo aliás muitas lhocalidades andustrializadas de la cintura ambolbente de la capital); ne ls redadeiros anhos de agonia de l regime monárquico, serie ende fundada ua anstituiçon política de cariç bincadamente republicano — l Centro Democrático de Sacaben, stablecido an 13 de Júnio de 1909.

Mas yá antes la fuorça de l republicanismo se manifestaba pul aparecimiento de agremiaçones i associaçones de ouperários, de caráter bincadamente republicano. Un eisemplo marcante deste associatibismo ye l nacimiento de la Coperatiba de Crédito i Cunsumo «La Sacabenense», fundada nun die stórico — 31 de Janeiro de 1900, satamente nuobe anhos decorridos subre la fracassada antentona republicana ne l Porto —, i que conheciu particular ancremiento durante la I República. Inda hoije eisistente, trata-se dua de las mais antigas coperatibas de Pertual, tenendo sido declarada anstituiçon de outelidade pública an 11 de Outubre de 1924, por portarie de l gobierno de Alfredo Rodrigues Gaspar (publicada ne l Diário de l Gobierno' ' n.º 243, II Série). Ambora hoije tenga perdido muita de la sue bertente eiquenómica, mantén-se cumo un amportante pólo cultural i de cumbíbio antre todos ls Sacabenenses.

Al birar de l seclo, eisistian bárias outras associaçones, que antretanto se fúrun stinguindo, cumo l Club Dramático 8 d'Agosto de 1900, la Troupe Familiar ó inda l Gilman's Fotball Club (fundado pul propietário de la Fábrica de Lhouça James Gilman, para recreio de ls sous ampregados, l qual benerie a anteceder l Sport Grupo Sacabenense).

Antre las associaçones que chegórun até als nuossos dies, çtacan-se l Clube Recreatibo de Sacaben (fundado an 11 de Júnio de 1909, sob l nome de Clube de Anstruçon i Veneficéncia Sacabenense, tenendo alterado para la sue atual zeignaçon an 22 de Setembre de 1928), l Sport Grupo Sacabenense (criado an 19 de Márcio de 1910), l Clube de l Caçadores (surgido an 1921), la Sociadade Columbófila de Sacaben i inda la Academie Recreatiba i Musical de Sacaben (aparecida an 1 de Júlio de 1927).

Mais recentes (segunda metade de l seclo XX) son yá l Centro Social de Sacaben (inaugurado an 2 de Júnio de 1979 pul cardeal-Patriarca de Lhisboua, D. António Rieiro, mui ambora la sue ourige remonte la 15 de Agosto de 1943, quando l Prior Filinto Ramalho anstituiu ls Serbícios de Assisténcia Materno-Anfantil), la Associaçon Quemunitária de Reformados, Pensionistas i Idosos de Sacaben (criada an 6 de Nobembre de 1976, funcionando persentemente na Quinta de San José), la Lhiga de ls Amigos de la Mina de San Demingos (fundada an 17 de Febreiro de 1976), la Associaçon de ls Amigos i Naturales de Lhoriga — ANALOR (criada an 5 de Márcio de 1987), la Associaçon de ls Amigos de la Quinta de l Património — AQUIPA, l Clube de Moços ó inda l Núcleo Sportinguista de Sacaben (l qual, fundado an 30 de Nobembre de 1983, se custitui assi cumo la sesta agremiaçon de sócios mais antiga de l paíç lhigada àquele clube).

La Reboluçon Republicana i la reboluçon toponímica eiditar

 
L ancéndio de la Puonte de l Trancon, ateado puls rebolucionários republicanos.

Aquando de la Reboluçon Republicana de 5 de Outubre de 1910, l pobo lhançou chamas a la puonte subre l Trancon, para eibitar la benida de reforços monárquicos.

Un de ls nembros de la Comisson Admenistratiba Probisória de l Cunceilho de Lhoures, que tomou posse ne l die 13 de Outubre, fui l comerciante sacabenense José Pedro Lhourenço, çtacado nembro de l Centro Scolar Republicano de Lhoures, i que benerie depuis a ser persidente de la Cámara Municipal. L sou nome ye até hoije recordado na toponímia de Sacaben.

De resto, passado la proclamaçon de l nuobo regime, un pouco por to l Paíç se assistiu a ua mudança na eimagética i ne ls simblos, por forma a tentar oubliterar aqueilho que ls Republicanos cunsiderában ser l nefando passado monárquico, al mesmo tiempo que celebrában la anstituiçon de l nuobo regime. Nesse cuntesto, Sacaben nun fui scepçon, i ua baga de mudanças toponímicas percorreu la lhocalidade.

Assi, por eisemplo, an Sacaben de Vaixo, l Ancho de la FeiraTerreiro de Sacaben), junto de la Eigreija Matriç de Nuossa Senhora de la Purificaçon, fui rebatizado de Praça de la República; junto desta, la Rue de l Armazénes i la Rue de la Staçon biran ls sous nomes alterados para Rue Miguel Bumbarda (l çtacado psicólogo republicano assassinado na béspera de la reboluçon) i Demingos José de Morales (un coincido andustrial lhocal), respetibamente.

An Sacaben de Cima, l Ancho de la Salude (coincido tamien al lhongo de ls tiempos cumo Terreiro ó Ancho de la Capielha), defronte de la capielha de l mesmo nome, fui batizado cumo Ancho Cinco de Outubre, i la Rue Dreita passou-se a chamar Rue Almirante Reis' ', an honra de l xefe de la reboluçon republicana que se suicidara na manhana de 5 de Outubre de 1910, por julgar la sediçon perdida.

De la República a la anstituiçon de l Estado Nuobo i a la resisténcia a la ditadura eiditar

 
La grebe de l rapazes an 1937

La reboluçon republicana nun resolbiu todos ls porblemas cun que ls pertueses se debatian. Las classes trabalhadeiras sentiran-se particularmente anjustiçadas, i la I República sofriu einúmeras agitaçones i grandes grebes gerales. Durante l grande surto grebista de 1912, l gobierno de Duarte Lheite mandou deter ls grebistas an bários fuortes al redor de Lhisboua, antre ls quales l Fuorte de Sacaben, l Fuorte de Monsanto i l Quartel de l Carmo.

La situaçon de anstablidade política al lhongo de l 16 anhos de la República cunduziu al Mobimiento Nacional de 28 de Maio de 1926, ampeçado an Braga pul general Gomes de la Cuosta i lhougo secundado an Lisboua pul comandante Mendes Cabeçadas. Las fuorças sublebadas an Braga dirigiran-se an marcha até Lhisboua, tenendo sido an Sacaben, la 3 de Júnio, que Gomes de la Cuosta i Cabeçadas se ancontrórun pula purmeira beç, ende stablecendo l sou quartel-general.

Fui tamien an Sacaben que, la 17 de Júnio desse mesmo anho, l general Gomes de la Cuosta se reuniu cun ls comandantes de las ounidades que sitiórun la capital durante l Mobimiento Nacional de 28 de Maio, tenendo deliberado forçar nesse mesmo die l comandante Mendes Cabeçadas — cunsidrado pula ala mais cunserbadora de l eisército cumo l derradeiro repersentante de la I República — a renunciar a la persidéncia de la República i de l menistério por si ancabeçado, cunfiando l poder al própio Gomes de la Cuosta.

Finalmente, l golpe de 9 de Júlio, que dou l poder la Óscar Carmona i derrubou Gomes de la Cuosta, fui tamien preparado ne l quartel-general de Sacaben.

Antretanto, to l zambolbimiento sócio-eiquenómico que se berificaba zde meados de l seclo XIX deberá tener pesado ne l pensamiento de ls dirigentes políticos de la Ditadura Melitar. Assi, i seguindo la eilebaçon de la própia sede de cunceilho la bila (an 26 de Outubre de 1926), a la poboaçon de Sacaben fui tamien atribuído esse statuto, pul decreto n.º 14 676 de 7 de Dezembre de 1927 (decreto esse que cunferie idéntico balor a la poboaçon de Vucelas, eigualmente ne l cunceilho de Loures).

 
La marcha de la fame de las mulhiers de Sacaben

Paralelamente, al lhongo de ls purmeiros anhos de cunsulidaçon de la ditadura, l Regimiento de Artilharie Pesada 1 (RAP 1), anton sediado ne l Cumbento de l Márteres, tomou un papel preponderante na defesa de l regime bigente — zeignadamente, na grande rebolta de 26 de Agosto de 1931, an que eilemientos de l RAP 1 i de la G.N.R. lhocal, fiéis la Salazar, bumbardeórun ounidades reboltosas an Alberca de l Ribateijo, Lisboua i até Loures, adonde anclusibamente se chegou a proclamar la reposiçon de la República democrática deposta an 1926.

Inda assi, ls trabalhadores de Sacaben (muitos de ls quales lhigados al PCP, anton na clandestinidade) por einúmeras bezes amostrórun la sue rebolta contra l regime ditatorial:

  • an 1937, tubo lhugar la «grebe de l rapazes» (ls daprendizes de la Fábrica de Lhoiça de Sacaben), a la qual se seguiu la bigília de sues mais i sposas, i la susequente represson de la polícia política de l regime — la PIDE);
  • an 1944, acunteciu la «marcha de la fame», la qual fui ancabeçada pulas mulhieres sacabenenses, pedindo pan i fazendo frente a la G.N.R., tenendo marchado até a la sede cuncelhia, an Loures — situada la pul menos dieç quilómetros de çtáncia.

De la segunda metade de l seclo XX als anhos 80 eiditar

 
La Outo-Strada de l Norte an Sacaben.

An meados de l seclo XX, obras cumo l Aeroporto de Lhisboua (chamado de la Portela de Sacaben), l troço einicial de la Outo-Strada de l Norte (A1) ó de la Estrada Nacional 10 faborecírun inda mais la fixaçon, nun solo de nuobas andústrias, cumo tamien de nuobas gientes. Sacaben conheciu ua grande spluson demográfica, i antre 1950 i 1970 la populaçon quadruplicou. A eilha associada, la spluson ourbanística, que se pautou pula custruçon çregrada i, muitas bezes, çqualificadora de l meio ambolbente. A partir de l anhos 80 l crecimiento demográfico stablizou, atingindo anton Sacaben ua populaçon mássima de cerca de 25 mil habitantes.

Ne l die 25 de Abril de 1974, pulas 5 de la madrugada, la coluna de la Scuola Prática de Cabalharie de Santarén, comandada pul capitan Salgueiro Maia, passa las portaiges de la outo-estrada de l Norte an Sacaben, rumo la Lisboua, la fin de dar seguimiento àquilo que bino a ser la Reboluçon de l Crabos. De resto, ne l quadro de ls eibentos susequentes a la reboluçon, tubo de nuobo la bila de Sacaben atiba participaçon: cun eifeito, l quartel de l RALIS situaba-se anton inda na dita freguesie (atualmente pertence a la de la Portela de Sacaben, zde la sue outonomizaçon an meados de l anhos 80), i ende se dórun amportantes acuntecimientos ne l final de l Verano Caliente de 1975 — an 15 de Nobembre procediu-se al célebre juramiento de bandeira feito puls melitares cul punho cerrado, quebrando assi las normas de l eisército; la 25 de Nobembre de l mesmo anho, l quartel fui sitiado pulas fuorças afetas a la façon mais moderada de l M.F.La., cujo lhíder acabara de se tornar l general Eanes.

A la semelhança de l que ocorrera aquando de la proclamaçon de la República, an 1910, de nuobo se dou ua mudança na toponímia lhocal: l ancho de la junta ye redesignado Ancho 1.º de Maio, i son batizadas rues cul nome de ouperários cerámicos que fúrun çtacados lhutadores antifascistas, ó cun lhíderes de relebo de la squierda mundial (b. g., Salbador Allende).

An 2 de Júnio de 1979 ye solenemente inagurado, pul Cardeal-Patriarca de Lhisboua D. António Rieiro, l eidifício de l Centro Social Paroquial de Sacaben, la grande obra de assisténcia a la populaçon de Sacaben, fundada oureginalmente an 1943 pul Prior Filinto Ramalho sob la zeignaçon de Serbícios de Assisténcia Materno-Anfantil, i que la populaçon carinhosamente recorda sob l nome de «Obra de l Padre».

Assiste-se antretanto, an 1983, al ancerramiento de la Fábrica de la Lhouça, que lhaborara al lhongo de satos 133 anhos (an 6 de Outubre de l anho anterior, Monteiro Pereira, l admenistrador de la Fábrica fura assassinado a la salida de la sue casa, an Almada, por ua rajada de metralhadora, nun atentado perpetrado pul grupo terrorista F.P.'s — 25 de Abril); seguiu-se anfin la decretaçon de la sue falhéncia , yá ne ls anhos 90, assi cumo la benda de ls sous benes an hasta pública.

 
La Puonte Basco de la Gama.

Na segunda metade de l anhos 80, ando de ancontro a la buntade de las populaçones, fúrun criadas, por çmembramiento de la freguesie de Sacaben, las freguesies de la Portela (1986) i Prior Bielho (1989). Esto, de resto, daba sequéncia a un mobimiento que anton se berificaba an to l cunceilho de Loures, de criaçon de nuobas antidades admenistratibas, que aprossimassen eileitores i eileitos. Por esta época nacírun tamien, ne l cunceilho de Lhoures, las freguesies de la Bobadela (subtraída la San João de la Talha), Famones, Puntica i Ramada (deribadas de Odibelas), Oulibal Basto (nacida de la Póboa de Santo Adrion), ó Santo António de l Cabalheiros (çmembrada a partir de la freguesie de Lhoures) .

Anhos 90 eiditar

Ne ls anhos 90, Sacaben bé anfin reconhecido to l sou balor i potencial, tenendo sido eilebada la cidade an 4 de Júnio de 1997 (atrabeç de la lhei n.º 45/97[lhigaçon einatiba], de 12 de Júlio, passado bários anhos de porjetos apersentados sin sucesso[53]), an simultáneo cun las até anton bilas de Alcácer de l Sal, Fátima, Sines i Bila Nuoba de Foç Cóa. Para comemorar la data, ten-se benido a celebrar, anualmente, la eilebaçon de Sacaben la cidade cun to la pompa i circunstáncia, ancluindo las comemoraçones la Milha Ourbana de Sacaben[lhigaçon einatiba] (que yá se rializaba zde 1987 i passou a ser aprobeitada ne l quadro destes festeijos), bien cumo la Regata Teijo-Trancon, na modalidade de Kayak-Mar (proba ampeçada an 1999, cul sou término ne l riu de Sacaben, i que anclusibamente yá stá ancluída ne l calendário oufecial de la Federaçon Pertuesa de Canoaige).

Cula parte ouriental de l sou território antegrada na zona de anterbençon de la EXPO 98 (atual Parque de las Naciones), biu eiqui séren anstalados ls Parque de l Teijo i de l Trancon, assi cumo ls acessos a la nuoba trabessia subre l Teijo (la Puonte Basco de la Gama, inaugurada an Márcio de 1998, lhigando Sacaben al Montijo), i inda bários nuobos acessos biários, cumo la CRIL (Cintura Rodobiária Anterna de Lhisboua), ó la Bariante a la Strada Nacional 10, que mui cuntribuíran para un mais fácele scoamiento de l tránsito desta region.

Al mesmo tiempo, debido a la rializaçon destas obras ancerrou-se la rodobia que lhigaba Sacaben diretamente a a 2.ª Circular, pula chamada Strada de Sacaben, cula ereçon dun muro de beton a apartar la lhocalidade de Lhisboua (coincido pul çditoso nome de «Muro de la Bergonha»), l que motibou na altura (i cuntina a suscitar até hoije) grande cuntestaçon por parte de ls habitantes de Sacaben.

Este período quedou tamien marcado por dous tristes crimes relacionados cula G.N.R. de Sacaben, que chocórun ls Sacabanenses i andignórun la oupinion pública nacional, pula grande repercusson que tubírun ne ls meios de quemunicaçon social. La 16 de Maio de 1996 fui ancontrada ne l bal de Chelas ua cabeça houmana, que se bino a demunstrar pertencer la Carlos Rosa, decapitado pul capitan de la squadra de la G.N.R. de Sacaben la 7 de Maio; pouco mais de cinco anhos bolbidos, an 12 de Júnio de 2001, nuobo crime ansobrou a tierra, quando apareciu anforcado na cela de la mesma squadra un outro moço, Pedro Morgado, alegando ls melitares tratar-se de suicídio, mas demunstrando-se, pulas probas, tratar-se de homicídio por strangulamiento. A todo esto nun terá sido andifrente l ancerramiento de la squadra de la G.N.R. (atualmente trasformada an ATL pa ls moços), i la abiertura dua squadra de la P.S.P., ne l final desse més de Júnio de 2001.

Seclo XXI eiditar

 
L Museu de Cerámica de Sacaben.

Antretanto, an 2000, serie inaugurado l Museu de Cerámica de Sacaben, çtinado a cunserbar l spólio de la antiga Fábrica de Lhoiça (subretodo l antigo Forno n.º 18, la sola parte de la antiga fábrica preserbada, yá que l remanescente dou lhugar la nuobas ourbanizaçones); fui yá galardoado cun un prémio anternacional pula sue reconhecida eiceléncia.

Ne l die 1.º de Dezembre de 2001, faleciu an cundiçones trágicas l Prior Filinto Ramalho, debido a un ancéndio na sue residéncia (cuntígua a la Eigreija Matriç) ; nun oustante la pronta anterbençon de l bumbeiros, yá nun fui possible resgatar cun bida l sou cuorpo. Zaparecie assi ua grande refréncia de la populaçon de Sacaben (yá que fura pároco de la lhocalidade al lhongo de l 59 anhos precedentes), fato que causou grande custrenaçon; zde anton que la Junta de Freguesie i ls mobimientos associatibos lhocales ténen percurado houmenagear esta figura ímpar de la bida lhocal sacabenense.

An finales de 2003, nuobo scándalo trouxe l nome de la tierra a las purmeiras amboras de l medie' ', tenendo la Polícia Judiciária ambestigado l cuntrabando de jipes topo-de-gama antre la direçon de ls Bumbeiros Boluntários de Sacaben i l ampresário Sousa Cintra (filho de l antigo persidente de l Sporting Clube de Pertual José de Sousa Cintra).

An 2005 ampeçórun-se, ne l ámbito de l Porgrama de Requalificaçon i Ourdenamiento Ourbano de las Árias Suburbanas de Lhisboua (PROQUAL[lhigaçon einatiba]), obras çtinadas a beneficiar la cidade de Sacaben, anquanto percipal pólo ourbano de la zona ouriental de l cunceilho de Lhoures, cofinanciadas pula Cámara Municipal i l Menistério de la Admenistraçon Anterna. Nesse sentido, tubírun ampeço las obras de l nuobo quartel de ls bumbeiros (obra mui deseiada nun solo de la corporaçon, cumo tamien de la populaçon an giral, dado que las anteriores anstalaçones, bastante antiquadas i situadas ne l centro de la cidade, an zona de rues relatibamente streitas, ampedie la prestaçon dun melhor serbício a las populaçones serbidas pula corporaçon de bumbeiros sacabenense).

De l mesmo modo, la Abenida de l Stado de la Índia (antigo troço final de la Estrada Nacional 10 i hoije la percipal artéria de l tecido ourbano sacabenense), stá a ser requalificada, atrabeç de l reperfilamiento de la bie, reordenamiento de l tránsito (cun criaçon de dues faixas de rodaige an cada sentido i un separador central) i inda bários melhoramientos acessórios nas árias circundantes.

Por fin, inda al abrigo de l PROQUAL, i cumo forma de cuntinar a balorizar l património cultural de la cidade, fui inaugurada, an Júlio de 2005, la Casa-Museu José Pedro, eimóbel dun antigo ouperário sacabenense, que deixou basto spólio cerámico.

Grácias al renobado mobliário ourbano situado na zona ouriental de la cidade, na ária de l Parque de las Naciones (ls Parques de l Teijo i de l Trancon), la freguesie ten sido palco de dibersos eibentos culturais i, subretodo, musicales. Assi, zde 2003 que Sacaben ben acuolhendo, nas nuites de Berano, sessones de dribe-in promobidas pula Cámara Municipal de Lhoures, i que ténen trazido l melhor de la sétima arte a la foç de l Trancon.

Por outro lhado, a partir de 2004, ténen-se rializado, ne l Parque de l Teijo, ne l final de cada Primabera, las 10.ª [54], 11.ª [55] i 12.ª [56] eidiçones de l Festibal Super Bock Super Rock' ', patrocinado pula coincida marca de cerbeija Super Bock, tenendo cuntado cula participaçon de bários artistas de pop, rock i heip-hop nacionales i anternacionales (cumo Alice in Chaines, Audioslabe, Abril Lhabigne, Blasted Mechanisn, Blind Zero, Boss AC, Bunnyranch, Clana, De la Weasel, David Fonseca, Deftones, Spensibe Soul, Fatboy Slin, Franç Ferdinand, Hobastank, Ancubus, Keane, Korn, Lenny Krabitç, Linkin Park, Loto, Marilyn Manson, Massibe Attack, Mind de la Gap, Moby, Monspell, Nelly Furtado, N.I.R.D., New Ourder, Pixies, Placebo, Primitibe Reason, Reamonn, Slayer, Systen of la Down, Black Eyed Peas, The Gift, The Prodigy, Toranja ó Within Temtation).

La polibaléncia destes spácios lhebou-los tamien la séren l palco scolhido para la rializaçon de l Festibal Académico de la XVII Sumana Académica de Lhisboua[57], ocorrido ne ls dies 3, 4 i 5 de Maio de 2006, assi cumo de la XVIII Sumana Académica, ne ls dies 4, 5 i 6 de Maio de 2007.

Preocupaçones atuales i zafios pa l feturo eiditar

L cunceilho de Sacaben eiditar

 
Las freguesies que antegrarian un feturo cunceilho de Sacaben, cobrindo la metade ouriental de l atual cunceilho de Loures: Apelaçon, Bobadela, Camarate, Moscabide, Portela, Prior Bielho, Sacaben, Santa Eirie de Azóia, San João de la Talha i Unhos.

Atualmente, antre las preocupaçones que stan na orde de l die an Sacaben, çtacan-se la criaçon de l munecípio de Sacaben (que ancluirieb las dieç freguesies de la zona ouriental de l cunceilho de Lhoures — Apelaçon, Bobadela, Camarate, Moscabide, Portela, Prior Bielho, Santa Eirie de Azóia, San João de la Talha, Unhos, i mui naturalmente, la cidade de Sacaben, que serie la sede de la nuoba eidilidade), un propósito yá bastante antigo, puosto que yá ne ls finales de l seclo XIX, an 17 de Abril de 1897, un jornal lhocal (l Correio de Sacaben: semanário uorgon de ls antresses lhocaes de l Cunceilho de Lhoures, periódico de cúrtie duraçon, yá que se stinguiu al fin de 35 númaros, an 16 de Dezembre de l mesmo anho) eisigie de las outoridades centrales la çcentralizaçon admenistratiba:

«A par cula reclamaçon de las probidéncias cun que l Stado ten por oubrigaçon acudir, cunforme las ourgenças, bisto ser el l senhor de todos ls serbícios públicos, reclamaremos tamien la çcentralizaçon desses mesmos serbícios tan neçairos a la buona admenistraçon de ls pobos cumo bien eisercitados[58]

Ye perciso antretanto asperar por 17 de Maio de 1914 para ser suscrito l purmeiro ambaixo-assinado puls eileitores destas poboaçones ne l sentido de ser criado este nuobo munecípio. Na altura, l porjeto cuntou cun las assinaturas de ls eileitores de las freguesies de la Apelaçon, Camarate, Charneca, Sacaben (ancluindo ls atuales territórios de la Portela i de l Prior Bielho), Santa Eirie de Azóia (que anton abrangie las atuales freguesies de la Póboa de Santa Eirie, San João de la Talha i Bobadela) , Unhos, i inda de la poboaçon de Moscabide (a la data, antegrada na freguesie de l Oulibales cumo mero lhugar); solo la disseluçon de l Cungresso de la República ampediu de lhebar la bun porto esta einiciatiba.

Zde 1987, ténen sido de nuobo lhebados a la Assemblé de la República bários porjetos de lhei, apersentados pul PCP i pul PSD, ne l sentido de biablizáren este deseio de las sues populaçones; se purmeiro cuntórun cula ouposiçon de ciertas bancadas parlamentares na Assemblé de la República, mais recentemente ténen sbarrado na ouposiçon demunstrada por alguas Assemblés de Freguesie (zeignadamente las de la Portela i de Moscabide).

Aquando de la criaçon de l cunceilho de Odibelas, an 1998, fui lhebado a la çcusson un porjeto de lhei de l PCP (n.º 490/BII/3, de la outorie de Otábio Teixeira i António Filipe[59]) que cuntemplaba tamien la criaçon de l munecípio de Sacaben (idéntico a un porjeto yá apersentado na anterior lhegislatura, l n.º 61/BI/1[60], i suscrito por Jerónimo de Sousa i João Amaral), l qual fui, inda assi, chumbado.

La redadeira perpuosta (n.º 39/IX/1), de 2004, fui lhebada al Parlamiento pulas manos de deputados de la coligaçon gobernamental PSD- PP< ref name="Criaçon de l Munecípio (PSD-CDS/PP)">Bide Porjeto de Lhei n.º 39/IX/1: Criaçon de l munecípio de Sacaben (perpuosta de l PSD i CDS/PP)[lhigaçon einatiba] (DOC), ne l sítio de l Parlamiento Pertués.</ref>, sendo que, depuis de la disseluçon parlamentar an final desse anho, alguns meses passado la rializaçon de las eileiçones lhegislatibas an 20 de Febreiro de 2005, dou de nuobo antrada idéntico porjeto de lhei (n.º 99/X/1), desta feita suscrito solo pul deputado de l PSD, Rui Gomes de la Silba< ref name="Criaçon de l Munecípio (PSD)">Bide Porjeto de Lhei n.º 99/X/1: Criaçon de l munecípio de Sacaben (perpuosta de l PSD)[lhigaçon einatiba] (DOC), ne l sítio de l Parlamiento Pertués</ref>.

La eibentualmente ser criado, l munecípio de Sacaben recobririeb la antiga ária de anfluéncia de l reguengo de Sacaben, cula scluson de las freguesies de Frielas i de la Charneca de l Lhumiar, i la ancluson de la de Santa Eirie de Azóia. Cun aprossimadamente 35 kn² de superfice, serie l nono mais pequeinho cunceilho de l paíç (superando solo San João de la Madeira, Antroncamiento, Corbo, Espinho, Amadora, Bizela, Odibelas, Meson Friu i l Barreiro), mas un de l binte maiores, an tenermos de populaçon (cun acerca de 130 mil habitantes), quedando antegrado na ária metropolitana de la Grande Lhisboua, adonde superarie ls coeficientes populacionales de cunceilhos cumo Mafra, Loures, Bila Franca de Xira i até mesmo Odibelas.

L porjeto de criaçon de la Freguesie de l Ouriente eiditar

Outra preocupaçon prende-se cun ls deseios outonomistas de ls habitantes de l bezino Parque de las Naciones, que pretenden ber criada la Freguesie de l Ouriente, cujo lhemite Norte será, a ser fundada, l riu Trancon — l que, na ótica de ls uorgones outárquicos de Sacaben, amputarie ua parte seneficatiba de território de la freguesie. Inda que, an tenermos funcionales, esse território puoda ser cunsidrado cumo antegrante de la cidade de Lisboua — bisando assi la perpuosta de criaçon de la referida freguesie adequar la debison admenistratiba a la rialidade de las populaçones — tal çígnio causa bemente repúdio a todos ls sacabenenses que habitan fura de l Parque de las Naciones, tenendo la Assemblé de Freguesie de Sacaben anclusibamente botado por unanimidade un parecer çfaborable a la criaçon de la referida freguesie.

Cumbén, aliás, frisar que, persentemente, l parque eimobliário custruído na ária de l Parque de las Naciones situada na freguesie de Sacaben ye l mais diminuto de las trés freguesies pulas quales persentemente aquel se stende (Sacaben, Moscabide i Oulibales) , sendo cumo tal, por oura stremamente reduzido l númaro de habitantes de l Parque de las Naciones na ária atualmente acupada pula freguesie de Sacaben; cun eifeito, a maior parte de l território ye acupada pul Parque de l Teijo i de l Trancon.

Assi i to, ls partidos i ourganizaçones que suscreben esta alteraçon admenistratiba (ó seia, la criaçon de la Freguesie de l Ouriente drento de l Cunceilho de Lhisboua ó, ne l mínimo, la ancluson de todas las árias de l Parque de las Naciones na freguesie de Santa Marie de l Oulibales) defenden ser esta la forma mais racional de gerir un spácio cumo l Parque de las Naciones, que atualmente ye debedido por trés freguesies i dous cunceilhos (para alhá de que l cunceilho de Lhoures, atualmente, nun admenistra l território de l Parque de las Naciones — por eisemplo, nun admenistra la çtribuiçon de auga nin ls outros serbícios municipalizados, al cuntrário cul que acunte cula porte de Lhisboua — recebindo solo ls ampostos municipales probenientes de l mesmo, l que amplica un çfasamiento antre quien recibe i quien atua).

Ua perpuosta ne l sentido de la criaçon de la dita freguesie dou antrada na Assemblé de la República inda an 2004, por deputados de l PSD i de l CDS-PP, mas cula disseluçon parlamentar an finales desse mesmo anho, ourdenada pul Persidente de la República (anton Jorge Sampaio), essa einiciatiba lhegislatiba caducou; mas, yá na persente Lhegislatura, fui de nuobo apersentada a la çcusson pul PSD, achando-se de momiento na comisson de ourdenamiento territorial, para çcusson (porjeto de lhei n.º 100/X/1)[61].

Refréncias eiditar

Refréncias

  1. Cf. LEAL, Pinho, Pertual Antigo i Moderno: Dicionário Geográphico, Statístico, Chorográphico, Heiráldico, Archeológico, Stórico, Viográphico & Etymológico de Todas las Cidades, Billas i Freguesies de Pertual i Grande Númaro de Aldés. Facsímile de la eidiçon de Lhisboua, Lhibrarie Eiditora de Mattos Moreira, 1873–1890, bol. 8, Lhisboua, Cota d’Armas, 1990, p. 310.
  2. Bide Património de Arqueologie[lhigaçon einatiba].
  3. Bide Sítios Arqueológicos[lhigaçon einatiba], de l Menistério de la Cultura Pertués.
  4. Bide http://biasromanas.planetaclix.t/[lhigaçon einatiba].
  5. Cf. HOLANDA, Francisco de, De la Fábrica que Falece a la Cidade de Lhisboua, antroduçon i notas de José de la Felicidade Albes, Lhisboua, Lhibros Hourizonte, 1984, pp. 26–28 (Capítulo 7.º — De las Puontes i Calçadas Públicas de Lhisboua).
  6. Bide http://www4.crb.ucp.t/biblioteca/Mathesis/Mat12/Mathesis12_27.pdf[lhigaçon einatiba].
  7. 7,0 7,1 Cf. LEAL, Pinho, oup. cit., p. 313.
  8. 8,0 8,1 Cf. LEAL, Pinho, oup. cit., p. 311.
  9. 9,0 9,1 9,2 Bide http://www.fcsh.unl.t/ien/mediebalista/MEDIEBALISTA1/mediebalista-andalus.htn[lhigaçon einatiba].
  10. Cf. Heilena CATARINO, «L Castielho de Pobos (apuntamientos pa l período islámico an Vila Franca de Xira)», Catálogo de la Sposiçon Senhor de la Buona Muorte — Mitos, Stória, Deboçon, 28 de Júnio a 8 de Agosto de 2000, Celeiro de la Patriarcal, Bila Franca de Xira, ed. de la Cámara Municipal de Bila Franca de Xira, 2000, pp. 43–51.
  11. Bide http://clientes.netbisao.t/sacabem1/[lhigaçon einatiba] i http://homepage.oninet.t/576mer/Storia/storia.html[lhigaçon einatiba].
  12. Cf. MACHADO, José Pedro, Dicionário Onomástico-Eitimológico de la Lhéngua Pertuesa, bol. III, Lhisboua, Cunfluéncia, 1984, p. 1290.
  13. 13,0 13,1 Cf. VLOT, Marie Lhuísa Pinheiro, Ls portos na ourige de ls centros ourbanos. Cuntributo para la arqueologie de las cidades marítimas i flúbio-marítimas an Pertual, Lhisboua, IPA, 2003, passin.
  14. Cf. CUNHA, Dom Rodrigo da, Histria Eclesiástica da Igreja de Lisboa, em Lisboa, Por Manuel de la Silva, 1642, fól. 99 (http://purl.t/12033/2/P205.html[lhigaçon einatiba]).
  15. 15,0 15,1 Cf. Atlas de Cidades Mediebales Pertuesas (Seclos XII la XV). Org. de A. H. de Oliveira Marques, Iria Gonçalves i Amélia Aguiar Andrade, vol. 1, Lisboa, Centro de Estudos Hitóricos da Universidade Nova de Lisboa e Instituto Nacional de Imvestigação Científica, 1990.
  16. Cf. BLOT, Maria Luísa Pinheiro, oup. cit., p. 112.
  17. Cf. I.A.N./T.T., gabeta 13, maço 6, doc. n.º 7.
  18. Cf. OLIVEIRA MARQUES, A. H. de, «A população portuguesa nos fins do século XIII», Ensaios de História Medievbal Poertuguesa, Lisboa, Editorial Vega, 1980, pp. 51–92.
  19. Cf. CAETANO, Marcelo, La Admenistraçon Municipal de Lhisboua durante la Purmeira Dinastie (1179-1383), Lhisboua, Lhibros Hourizonte, 1990, pp. 31-36.
  20. Cf. AZEBEDO, Pedro de, «Ls Reguengos de la Stremadura na 1.ª Dinastie», Rebista de la Ounibersidade de Coimbra, bol. XI - Miscelânea de estudos em honra de D. Carolina Michaëlis de Vasconcelos, Coimbra, Imprensa da Universidade, 1933, pp. 577-634.
  21. Cf. FERREIRA, João Pedro Rosa, «Manuel Pessanha», Dicionário de Stória de l Çcubrimientos Pertueses, dir. de Luís de Albuquerque; cord. de Francisco Cuntente Domingues, bol. II, Lhisboua, Eiditorial Camino, 1994, pp. 896–898.
  22. Cf. ALMEIDA, Fortunato de, Stória de la Eigreija an Pertual, nuoba ed. preparada i dirigda por Damion Peres, bol. 4, Porto, Portucalense Eiditora/Lhibrarie Ceblizaçon-Eiditora 1971, pp. 127-128.
  23. Cf. Lhibro de Chancelarie de D. Afonso IV.
  24. Cf. Maço 17 de l spólio de l Mosteiro de Chelas de l I.La.N./T.T..
  25. Cf. RAU, Birgínia, Studos subre la Stória de l Sal Pertués, Lhisboua, Eiditorial Persença, 1984, p. 64.
  26. Cf. L Lhibro de las Lhezírias d'El-Rei Don Dinis. Traduçon, studo antrodutório i notas de Bernardo de Sá-Nueira, Lhisboua, Centro de Stória de la Ounibersidade de Lhisboua, 2003, p. 128.
  27. 27,0 27,1 Cf. Lhibro de Chancelarie de D. Pedro I.
  28. Cf. LOPES, Fernon, Crónica de el-rei D. Fernando, capítulo LXII.
  29. Cf. LOPES, Fernon, Crónica de el-rei D. Fernando, Prólogo.
  30. 30,0 30,1 Cf. LOPES, Fernon, Crónica de el-rei D. Fernando, capítulo CXXXIII.
  31. Cf. LOPES, Fernon, Crónica de el-rei D. João I — parte purmeira, capítulo CXXXIII.
  32. Cf. Corónica de l Cundestabre de Pertual D. Nun'Álvares Pereira, capítulo LXI.
  33. Cf. Decumiento 71, Monumenta Heinricina, bol. II (1411-1421), Coimbra, Comisson Eisecutiba de las Comemoraçones de l B Centenário de la Muorte de l Anfante D. Anrique, 1960, pp. 166-168.
  34. Cf. PINA, Rui de, Crónica de D. Afonso B, capítulo XXXI.
  35. Cf. MORENO, Humberto Baquero, La Batailha de Alfarrobeira. Antecedentes i Seneficado Stórico, Lhourenço Marques, 1973. Estes fatos ancontran-se tamien narrados ne ls purmeiros capítulos de las Crónicas de D. Afonso B de la outorie de Rui de Pina i Duarte Nunes de Lhion.
  36. Cf. OLIVEIRA MARQUES, La. H., Antoduçon a la Stória de la Agricultura an Pertual, Lhisboua, Eidiçones Cosmos, 1978, p. 76.
  37. Cf. BRONSEBAL, Claude de, Peregrinatio Spanica. Antrodution, tradution eit notes par Don Maur Cocheil, tome I, Paris, Presses Ounibersitaires de France, 1970, p. 363.
  38. Cf. I.La.N./T.T., Chancelarie de D. João III, Oufícios, Padrones i Doaçones, lhibro 72, fól. 11.
  39. Cf. BERÍSSIMO SERRÃO, Joaquim, L Reinado de D. António, Prior de l Crato, bol. I — 1580–1582, Coimbra, MCMLBI, p. 43.
  40. Bide CEHA-Madeira.
  41. 41,0 41,1 Cf. FARIA, Manuel Seberin de, Biaiges an Pertual de Manuel Seberin de Fazerie (1604-1609-1625). Antroduçon, trascriçon i notas de Joaquim Beríssimo Serron, Lisboua, Academie Pertuesa de la Stória, 1974, pp. 74-76. Erro de citaçon: Código <ref> inválido; o nome "Manuel Seberin de Fazerie" é definido mais de uma vez com conteúdos diferentes
  42. Cf. OLIVEIRA, Frei Nicolau de, Lhibro de las Grandezas de Lhisboua. Prefácio de Francisco Santana. Atualizaçon de l testo por Marie Heilena Bastos. Facsílime de la eidiçon de Lhisboua, 1620, Lhisboua, Bega, 1991, p. 553.
  43. Bide http://www.arqnet.t/dicionario/ribeirojpi.html[lhigaçon einatiba].
  44. Bide Terceiro die, de touros ne l sitio de Sacaben por ousequio á senhora S. Anna, ne l fin de l meç de setembro de l anno prossimo passado : Ne l qual foron cabalheyros cumbatentes Francisco de Mattos Ferreira i Souto i José Moquete. (Sylba.)[lhigaçon einatiba] i Fiestas de Sacaben an ousequio de la Senhora Esta. Anna: çcripçon dellas an l terceiro die an que foron ls Cabalhleiros cumbatentes Francisco de Mattos i Jozé Roquete[lhigaçon einatiba] ne l sítio de la Biblioteca Nacional de Pertual.
  45. Vide http://www.arqnet.t/portal/pessonales/atouguia_1758.html[lhigaçon einatiba]
  46. Bide http://www.arqnet.t/portal/pessonales/atouguia_1758.html[lhigaçon einatiba].
  47. Cf. AIRES, Cristóvão, Manuel de la Maia i ls angenheiros melitares pertueses ne l terremoto de 1755, Lhisboua, Amprensa Nacional, 1910, p. 44 (berson online na Biblitoeca Nacional Degital[lhigaçon einatiba]).
  48. Cf. MONOD, Théodore, L'île d'Arguin (Mauritanie). Essaie storique, Lhisboua, Anstituto de Ambestigaçon Científica Tropical, 1983.
  49. Cf. Arquibo Municipal de Lhoures, Correspondéncia de la Cámara Municipal de l Oulibales.
  50. Bide http://dn.sapo.t/2006/07/17/buona_bida/eiqui_nao_houbo_pertual_i_passageiro.html[lhigaçon einatiba].
  51. Bide http://www.ocomboio.net/PDF/027_2006.pdf.
  52. Cf. Arquibo Municipal de Lhoures, Atas de la Cámara Municipal de l Oulibales, lhibro 17, fólio 186.
  53. Bide ls porjetos 579/BI/4[lhigaçon einatiba] ó 120/BII/1[lhigaçon einatiba], ambos de l PCP.
  54. Bide Super Bock 2004[lhigaçon einatiba].
  55. Bide Super Bock 2005[lhigaçon einatiba].
  56. Bide Super Bock 2006[lhigaçon einatiba]
  57. Bide XVII Sumana Académica de Lhisboua[lhigaçon einatiba].
  58. Vide http://www.sec-sacaben.rts.t/principa/st4.html[lhigaçon einatiba].
  59. Bide Porjeto de Lhei n.º 490/BII/3: Criaçon de l munecípio de Sacaben (perpuosta de l PCP)[lhigaçon einatiba].
  60. Bide Porjeto de Lhei n.º 61/BI/1: Criaçon de l munecípio de Sacaben (perpuosta de l PCP)[lhigaçon einatiba].
  61. Bide Porjeto de Lhei n.º 100/X/1: Criaçon de la freguesie de l Ouriente (perpuosta de l PSD)[lhigaçon einatiba] (DOC), ne l sítio de l Parlamiento Pertués.