Çquelonizaçon

Çquelonizaçon ye l porcesso pul qual ua ó bárias quelónias gánhan la sue andependéncia, an giral por acordo antre la poténcia quelonial i un partido político (ó coligaçon) ó mobimiento de lhibartaçon.

Este porcesso ye normalmente acuntece apuis dun cunflito antre las "fuorças bibas" de la quelónia i la admenistraçon quelonial, que puode tomar la forma dua guerra de lhibartaçon (cumo fui l causo de alguas quelónias pertuesas i de la Argélia), un golpe de stado, an que las ourganizaçones na quelónia sustituen la admenistraçon quelonial, cumo acunteciu na formaçon de ls Stados Ounidos de la América, ó inda por un porcesso más pacífico, an que l partido ó mobimiento de lhibartaçon eiserce presson subre l gobierno quelonial, seia por petiçones lhegales, seia pula ourganizaçon de manifestaçones, normalmente cul apoio de grupos de presson drento de l paíç quelonizador.

Inda assi, houbo causos an que la poténcia quelonial, quier por pressones anternas ó anternacionales, quier por berificar que la manutençon de quelónias le traç más prejuízos que benefícios, decide por sue einiciatiba dar la andependéncia a las sues quelónias, cumo acunteciu cun bárias de las ex-quelónias francesas i británicas. Nestes causos, fui frequente l stabelecimiento d'acordos an que la poténcia quelonial ten prebilégios ne l quemércio i noutros aspetos de la eiquenomie i política cula ex-quelónia, podendo esta nuoba relaçon tener la forma de neoquelonialismo.

Brebe stória de la çquelonizaçon recente

L crecimiento populacional i eiconómico an bários países de la Ouropa i de la Ásia (ls mongóles i ls japoneses) lhebou a un tipo de quelonizaçon, cul caráter de dominaçon (i, por bezes, stremínio) de pobos que acupában territórios de loinge i de ls sous recursos naturales, criando grandes ampérios queloniales. Un de ls aspetos más amportantes desta quelonizaçon fui la scrabatura, cula "sportaçon" dua grande parte de la populaçon africana pa las Américas, cun cunsequéncias malas, tanto pa l Cuntinente Negro, cumo pa ls çcendentes de l scrabos, que cuntínan até hoije.

Esta fui la purmeira forma de amperialismo, an que bários países ouropeus, percipalmente Pertual, Spanha, Fráncia, la Houlanda i la Anglaterra (apuis Reino de la Gran-Bretanha), custituíran grandes ampérios queloniales abrangendo praticamiente todo l mundo. La sploraçon zanfreada de l recursos de ls territórios acupados, lhebou a mobimientos de resisténcia de ls pobos lhocales i, por fin a la sue andependéncia, nun porcesso chamado çquelonizaçon, acabando estes ampérios queloniales an meados de l seclo XX.

Çquelonizaçon de la África

Quando ls stados de la Ouropa na final de la Eidade Média ampeçórun a "çcubrir" la África, ancontrórun ende reinos ó stados, quier de feiçon árabe ó eislamizados, percipalmente ne l norte i oucidente daquel cuntinente, quier de tradiçon bantu. Ls purmeiros cuntatos antre estes pobos nun fúrun eimediatamente de dominaçon, mas de caráter comercial. Inda assi, ls cunflitos oureginados pula cumpetiçon antre las bárias poténcias ouropeias lhebórun a la dominaçon política desses reinos, que culminou cula partilha de l Cuntinente Negro puls stados ouropeus na Cunferéncia de Berlin, an 1885.

Inda assi, las dues grandes guerras que fazírun danho na Ouropa durante la purmeira metade de l seclo XX deixórun aqueilhes países sin cundiçones para mantenéren un domínio eiconómico i melitar nas sues quelónias. Estes porblemas, associados a un mobimiento andependentista que tomou ua forma más ourganizada na Cunferéncia de Vandung, lhebou las antigas poténcias queloniales a negociáren la andependéncia de las quelónias.

Çquelonizaçon de la Ásia i Ouceanie

La çquelonizaçon de la Ásia i de la Ouceanie dou-se lhougo apuis de la Segunda Guerra Mundial, que anfraqueciu ls países partecipantes, que quedórun sin recursos suficientes para mantener las sues quelónias, tanto na África quanto na Ásia. Outro fator amportante fui la zoubediéncia cebil na Índia, anfluenciada por un de ls maiores lhíderes pacifistas de l mundo, Mahatma Gandhi. Ls andianos deixórun de pagar ampuostos a la corona anglesa i deixórun de cumprir sues oubrigaçones para cula metrópole. Assi, bencírun la Anglaterra pul cansaço.