Xalimego

Xalimés
Outros nomes:	Fala
Falado an:	Porbíncia de Cacéres, na region de val de xálima, nas poboaçones de Valverdi du Fresnu, Ellas i Sa Martinhu
Total de falantes:	10 500
Familha:	Ando-Ouropeia Itálica Románica Italo-oucidental Oucidental Galo-eibérica Eibero-románica Eibero-oucidental Galhaico-Pertués Xalimés
Códigos de lhéngua
ISO 639-1:	`fax`
ISO 639-2:	`---`

La fala de la Stremadura ó fala de Xálima ye ua bariadade lenguística de l galhego-pertués ousada por cerca de 10 500 pessonas na parte mais oucidental de la porbíncia de Cáceres, na Spanha, junto a la frunteira pertuesa.

Ye outelizada nua ária coincida por bal de Xálima ó bal de l riu Eillas (l Eiljas), ne l noroiste de la porbíncia de Cáceres, na region spanhola de la Stremadura. Fui declarada Bien de Antrisse Cultural pula admenistraçon de la Stremadura an 20 de márcio de 2001. An 2016 un grupo de peritos eilaborou ua perpuosta d'ortografie baseada na pertuesa.

Ye tamien coincida por galego de la Stremadura i por balego.

Tradecionalmente, nun eisiste un nome único qu'abranja las trés bariantes que se falan an cada un de ls trés cunceilhos de l bal. Ls nomes populares son:

l manhego (mañegu, na sue fala), falado an Sana Martim de Trevelho;
l balberdeiro (balberdeiru, na sue fala), falado an Valverde de l Fresno;
l lhagarteiro (lagarteiru, na sue fala), falado nas Elhas.

Segundo alguns filólogos, eisiste ua fuorte relaçon antre estas falas i ls dialetos pertueses falados ne l Cunceilho de l Sabugal, an Pertual.

Falantes

Ne l bal, eisisten cerca de cinco mil falantes destas trés bariadades. Cumo cunsequéncia de l'eimigraçon, eisisten al redror de cinco mil naturales de la region que biben fura i que manténen l'uso fameliar de la lhéngua. Regressan ne l berano, reforçando l'outelizaçon de l lhéngua.

La fala/L xalimego ye la lhéngua habitual de la populaçon, cula scepçon de ls funcionairos de l stado, de la polícia i d'outras pessonas benidas de fura de l bal. Nun hai perda lhenguística culas geraçones mais nuobas, inda que Balberde se puoda dezir ser l cunceilho mais castelhanizado. A partir de 1960, l númaro de castelhanismos na lhéngua falada oumentou progressibamente, debido a la scuola, al serbício melitar i als meios de quemunicaçon.

Studos

Las purmeiras refréncias filológicas coincidas subre la fala fúrun rializadas por Fritz Krüger, an 1925, i por Otto Fink, an 1929, al studáren l castelhano dialetal de la zona. José Leite de Vasconcelos rializou ua outra ambestigaçon antre 1929 i 1933, inda mostrando fenómenos que nunca buoltórun a registar-se ne ls studos seguintes, que l'aprossimaba de l Pertués, sendo anton l'oupenion de se tratar dun dialeto de l pertués unánime.

L purmeiro ambestigador a referir-se l'esta fala cumo d'ourige galega, cumparando-la culs forales de Castelo-Rodrigo (1209) i relacionando-la cula possible chegada de poboadores galegos a la zona ne ls seclos XII i XIII fui Lindley Cintra, an 1959: "L falar fundamentalmente galego, mas cun lheonesismos, de Castelo-Rodrigo i Riba-Coa ne l sec. XIII, l falar tamien eissencialmente galego de la region de Xálima, outra cousa nun son, segundo creio, de l que falares destes núcleos de repoboadores galegos tan frequentemente recordados pula toponímia".

Clarinda de Azevedo tamien se refire l'esta repoboaçon, afirmando la sue relaçon cun un galaico-pertués arcaico i antoce maior prossimidade cul galego atual. José Luis Martín Galindo cré que las falas son anteriores a ua possible repoboaçon galega, mas esta tese nun cunquistou muitos partidairos.

Xosé Henrique Costas González ne ls sous studos afirma la galeguidade destas falas stablecendo la sue ourige na repoboaçon por galegos ne ls seclos XII i XIII i l'anterferéncia de lheonesismos cumo cunsequéncia dun lhongo cuntato cul lhionés. L'eisisténcia de palabras galegas na Serra de Gata i ne l sudoeste de Salamanca poderie andicar que la stenson de la fala na Eidade Média tubisse sido maior de l que na atualidade. Frías Cunde tamien se mostra partidairo de la galeguidade destas falas. José Enrique Gargallo Gil fala dun galego-pertués frunteiriço i arcaizante, admitindo ua maior binculaçon cul galhego de que cul pertués. Juan Manuel Carrasco González classefica la fala cumo la terceira bariadade de l galhego-pertués.

Ne l'anho de 1999, celebrou-se un cungresso subre la Fala, cula anterbençon de ls percipales ambestigadores.

Sondaiges sociolinguísticas

An 1992, ua sondaige rializada por José Enrique Gargallo Gil (porsor de la Ounibersidade de Barcelona) a alunos falantes de la fala rebelou ls seguintes dados, relatibamente al uso de l Castelhano ne l teta fameliar:

4 de ls 29 antrebistados de Sana Martim de Trevelho úsan l castelhano quando falan cula família
an Elhas, l númaro çce para solo 3, an 54 antrebistados
an Valverde, 25 de 125 antrebistados usa l castelhano neste cuntesto

An 1993, fui publicada ua sondaige ne l númaro 30 de la Rebista Alcántara, rializada por José Luis Martín Galindo, que mostraba las seguintes percentaiges d'outoidentificaçon, an San Martinho de Trebelho:

Dialeto do castelhano: 13%
Dialeto do pertués: 20%
Lhéngua outónoma: 67%

Debe salientar-se que na referida sondaige participórun solo 20 pessonas, nun total de 960 habitantes, nun eisistindo l'heipótese de respunder "Galego" ó "Bariante de l galego". L'auséncia destas oupçones era lhógica na altura, dado que las teories de la possible relaçon cul galego éran recentes.

An 1994, un nuobo studo andica que 80% de ls antrebistados daprendiu a falar castelhano na scuola, sendo la percentaige de l'uso de la fala na família cumo se segue:

100% de ls pais de Elas afirman falar la lhéngua outótone al cumbersáren cun sous filhos.
85%, an San Martinho.
73%, an ValVerde.

Amostra de testo

Lhéngua	Amostra
Xalimego	De fel u ben, nun temus que sansalmus nunca; ya chegará u día que arrecollamus u que hemus sembráu.
Galhego	De facer o ben, non temos de nos cansar xamais; xa chegará o día en que recolleremos o que semeamos.
Pertués	De fazer o bem, não temos de nos cansar jamais; já chegará o dia em que recolheremos o que semeamos.

Bibliografia

Francisco FERNÁNDEZ REI, Antón SANTAMARINA (1999). Univ Santiago de Compostela, ed. Estudios de sociolingüística románica: linguas e variedades minorizadas. [S.l.: s.n.] 501 páginas. ISBN 8481217727. Cunsultado am 17 de júlio de 2010

Refréncias

Refréncias

Portal da linguística