Modelo:Anfo/Efeméride Noruç (an pársi نوروز; tamien trasliterado cumo Nowroç, Noe - Roç, Noroç, Nobruç, Noh Ruç, Nab-roze, Nabroç ó Náw-Rúç) ye ua fiesta tradecional de la Ásia Central que celebra l Anho Nuobo de l calendairo persa (purmeiro die de la primabera). L Noruç ye comemorado por alguas quemunidades ne l die 21 de márcio, i por outras, ne l die de l eiquinócio de primabera - que puode acuntecer ne l die 20, 21 ó 22 de márcio.

L Noruç ye celebrado hai pul menos 3000 anhos i stá perfundamente anraizado ne ls rituales i nas tradiçones de l Zoroastrismo.

Atualmente, l Noruç ye celebrado an muitos países que fúrun parte de l'antigo Ampério Persa ó sofrírun sue anfluéncia. Fura de l Eiran, ye comemorada ne l Curdiston (adonde ye chamada Newroç), ne l Afeganistan, nas antigas repúblicas sobiéticas de l Tadjiquiston, Uzbequiston, Azerbaidjon, Casaquiston, Quirguiston i por bárias quemunidades d'ourige persa, por to l Ouriente Médio. L Noruç tamien ye comemorado puls parses zoroastrianos na Índia.

La saudaçon usual d'anho nuobo ye Noruç Mubarak (Feliç anho-nuobo). Na Turquie, diç-se Nebruç mubarek olsun (an turco) ó Cejna we pîroç be (an curdo).

Nowruç i l'eiquinócio de márcio

eiditar
 Ber artigo percipal: Eiquinócio
Fexeiro:Earth-lighting-eiquinox EN.png
Eiluminaçon de la Tierra pul sol, ne l die de l'eiquinócio.

L purmeiro die de l calendairo iraniano cai ne l eiquinócio de márcio, que corresponde al purmeiro die de la primabera ne l Heimisfério Norte. Durante l'eiquinócio, l sol ancide diretamente subre l eiquador.

Ne l seclo XIII fúrun feitas amportantes reformas ne ls calendairos iranianos cul propósito de fixar l'ampeço de l'anho calendairo, i.i. Noruç, ne l'eiquinócio bernal. Segundo la defeniçon de Noruç dada pul cientista iraniano Ṭūsī "l purmeiro die de l'anho-nuobo oufecial [Noruç] era siempre l die an qe l sol entraba an Áries antes de l meidie".[1]

Eitimologie

eiditar

La palabra persa 'Nowruç' ye formada pulas palabras nob (tamien trasliterada cumo 'nou', 'neb', etc.), que senefica "nuobo" an persa, assi cumo an curdo, abéstico, sánscrito i bárias outras lénguas ando-ouropeias, i roç ó ruç ó rozh, probeniente de l'abéstico rəzaŋh, "die ó "luç de l die" i qu'an persa médio i an parsi mantebe l mesmo seneficado. An curdo, l termo apersenta bariaçones dialetales i de trasliteraçon, tales cumo Newroç, Nûroj ó Neweroc.

Stória

eiditar

L termo Noruç aparece pula purmeira beç ne ls decumientos de l Ampério Persa, ne l seclo II a.C., mas hai rezones para acraditar que la celebraçon ye bien mais antiga i que probabelmente yá era un die amportante durante la dinastie Aqueménida (c. 648 a.C. - 330 a.C.). Ye possible que l célebre cumplexo palaciano de Persépolis (ó pul menos alguas de las sues eidificaçones, cumo la Apadana i l "Palácio de las Cien Colunas") tenga sido custruído para ser outelizado nas celebraçones de Noruç. Antretanto nun hai refréncia al termo Noruç nas anscriçones aqueménidas.

Las mais antigas refréncias al Noruç remontan a la época parto-arsácida (247 a.C. - 224 d.C.). Hai refréncias specíficas a la celebraçon durante l reino de Bologases I (51-78).

Detalhes sustanciales subre la celebraçon de l Norouç aparecen zde l reinado de Artaxes I, fundador de la dinastie Sassánida (224 - 650). Sob ls reis sassánidas, l Noruç era l die mais amportante de l'anho. La maior parte de las tradiçones reales de Noruç - cumo las audiéncias públicas de l rei, ls persentes i l perdon als presioneiros - fui stablecida durante l período sassánida i chegou até la nuossa época.

Assi cumo la tradiçon de l Sadeh (celebrado ne l meio de l'ambierno), l Noruç subrebibeu na Pérsia passado l'antroduçon de l Eislamismo, an 650. Hai andicaçones de que ls quatro grandes califas presidiran festebidades de l Noruç, i que l die era feriado ne l período abássida. Outras celebraçones, cumo ls Gahambars i Mehragan, fúrun abandonadas ó mantidas solo puls zoroastrianos, que las liebórun até la Índia.

Passado la queda de l califado i la restouraçon de las dinasties persas, cumo la de ls Samánidas i la de ls Buídas, l Noruç fui eilebado a un nible inda mais amportante. Ls Buídas fazirun rebibir las antigas tradiçones de la época Sassánida i outras celebraçones menores, qu'habien sido eliminadas pul califado.

Chāhār Shanbe Sûri چهارشنبه سوری

eiditar
Fexeiro:Newroç Istanbul(4).jpg
Curdos durante l Chāhār Shanbe Sûri an Istambul.

Na radadeira quarta-feira de l'anho, ls iranianos celebran l Chāhār Shanbe Sûri, momiento an que todos saen a la rue, fázen fogueiras i saltan, gritando Zardie man aç tou Sorkhie tou aç man, que senefica "you le dou a mie mie quelor amarielha (malina) i bocé (l fuogo) me dá la sue quelor burmeilha (salude)."

Ouferecer doces coincidos cumo Ajile Moshkel Gosha ye l modo d'agradecer pula salude i felicidade de l'anho anterior. Hai bárias outras tradiçones ligadas a essa nuite, cumo ls rituales de Kûzeh Shekastan, durante ls quales se quebran jarras que simbolicamente cunterian to la mala suorte. Pratica-se tamien la Fal-Gûsh ó l'arte de la adebinaçon, scuitando las cumbersas de ls passantes na rue, i l ritual de Gereh-gosha-î, que cunsiste an dar un nuolo nun lenço i pedir a la purmeira pessona que passar, que l çfaça, la fin d'afastar to la mala suorte.

Haft Sîn

eiditar
 
Haftsin, ls oubjetos simbólicos de l Noruç.

Haft sîn (an pársi: هفت سین) ó " siete sîn" ye ua tradiçon ligada al Noruç. Ne l'anho-nuobo, siete itenes, cujos nomes comecen cula letra sîn (س ne l alfabeto perso-árabe), dében ser çpuostos subre ua mesa ó subre tapetes, nun spácio reserbado para recebir cumbidados. Ouriginalmente chamada haft chin (هفت چین), la tradiçon eiboluiu mas mantebe sou simbolismo i las famílias percuran arrumar ls oubjetos de l modo mais decoratibo possible. Segundo la tradiçon, ls siete oubjetos son:

  • sabzeh(سبزه) - brotos de trigo, cebada ó lentilha germinando nun prato ó baso, cumo simblo de l renacimiento.
  • samanu (سمنو) - un doce feito de germe de trigo, simbolizando l'afluéncia.
  • senjed (سنجد) - l fruito seco de l'oulibeira de l paraíso (Eileagnus angustifolia) que simboliza l'amor
  • sîr (سیر) - alho, simbolizando remédio ó cura
  • sîb (سیب) - maçanas, simblo de beleza i salude
  • somaq (سماق) - fruitenie burmeilha (Malosma laurina), que simboliza l nacer de l sol
  • serkeh (سرکه) - binagre - simbolizando longebidade i pacéncia

Eibentualmente, alguns eilemientos tradecionales puoden ser sustituídos por outros, cujo nome tamien comece cula letra sîn.

La quemido de l Anho Nuobo

eiditar
  • Sabzi polo Mahi: la refeiçon tradecional de Anho-Nuobo ye chamada Sabzi Polo Mahi: arroç cun yerbas (cebolinha, salsa, andro, coentro i feno-griego), serbido cun peixe.
  • Reshteh Polo: arroç cozido cun aletrie, que, segundo la tradiçon, ajuda a tener sucesso na bida.
  • Dolma Barg: prato tradecional de la cozina azeri, preparada antes de la chegada de l'anho-nuobo. Ye feito de begetales, chicha i arroç, prebiamente cozidos, ambolbidos an fuolha de bideira i cozidos outra beç. Diç-se qu'ajuda a cuncretizar ls zeios.
  • Shakarbura: pasteis recheados dun doce de nuoçs i assados ne l forno, tamien típicos de la culinária de l Azerbaijon.
  • Kuku sabzi: omelete cun yerbas (salsa, andro, coentro, spinafre, cebolinha) i nuozes, serbida ne l jantar de Anho Nuobo.

Ber tamien

eiditar

Refréncias

  1. R. Abdollahy, .com/newsite/articles/unicode/b4f6/b4f6a073.html Calendars ii. Eislamic period[lhigaçon einatiba], in Ancyclopaedie Iranica, Vol. 4, London-Newyork, 1990.

Ligaçones sternas

eiditar