Lhéngua basca

La lhéngua basca ó l basco (euskara) ye la lhéngua ancestral de ls bascos, pobo qu'habita storicamente l Paíç Basco, region qu'abrange ua ária de l norte de la Spanha i sudoeste de la Fráncia. Ye falada por 27% de ls bascos an todos ls territórios habitados por este grupo étnico (750.000 dun total de 2 648 998 d'habitantes). Destes, 663 035 bascofalantes biben na parte spanhola de l Paíç Basco, i 51 100 na parte francesa.

Nomes

Ne l basco, l nome de la lhéngua ye, ouficialmente, euskara (juntamente cun dibersas outras formas dialetales).

An francés la lhéngua ye chamado quemumente de basque ó, mais recentemente, euskara. Yá ne l spanhol eisiste ua grande bariadade de tenermos spanholes para chamar la lhéngua; atualmente, ye chamado mais quemumente de vasco, lengua vasca ó euskera. A palabra basco ben de l'etnónimo lhatino Vascones, que por sue beç remonta al termo griego antigo ουασκωνους (ouaskōnous), etnónimo outelizado por Strabon an sue Geografie (23 d.C., lhibro III).

L termo "basconço" (an pertués, vasconço; an spanhol, vascuence), deribado de l lhatin basconĭce, adquiriu conotaçones negatibas al lhongo de ls seclos, i nun ye bien-bisto puls falantes de l basco, de maneira giral. Sou uso mais antigo fui decumentado ne l seclo XIV, quando ua lhei promulgada an Huesca decretaba que Item nuyl corridor nonsia usado que faga mercadería ninguna que compre nin venda entre ningunas personas, faulando en algaravia nin en abraych nin en basquenç: et qui lo fara pague por coto XXX sol — eissencialmente penalizando l'uso de l árabe, heibraico ó de l "basconço" cun ua multa de 30 sols franceses.

Çtribuiçon geográfica

La region na qual l basco ye falado ye referida puls sous falantes cumo Euskal Herria, ó seia, paíç de la lhéngua basca, abrangendo las atuales quemunidades outónomas de l Paíç Basco i Nabarra na Spanha (la region Hegoalde ó Paíç Basco de l Sul) i trés porbíncias de l departamiento francés de ls Pirenéus-Atlánticos (la region Iparralde ó Paíç Basco de l Norte).

Segundo José Miguel de Barandiaran (Fundación José Miguel de Barandiaran), l'arqueologie i la lhenguística stórica basca coincide i relaciona-se cula migraçon sazonal de ganados an busca de prados ne ls Pirenéus, na bacie de l riu Ebro, na region de la Aquitánia, fornecendo-mos la génese de ls nomes bascos nessas regiones. Baseando-se an Luis (Koldo) Michelena, un de ls mais cunceituados lhenguistas de l lhéngua basco, afirma que la lhéngua era yá falada por buolta de 6000 a.C., la sul i la lheste de la Aquitánia até a la region de la Catalunha (cumprobado cun anscriçones i nomes de lhocales). Assi, a partir de l seclo VI a.C. la cultura ando-ouropeia subrepós-se a las outras culturas pré-ando-ouropeias, stinguindo las outras lhénguas de la Ouropa, cun sceçon de l basco.

Stória i classeficaçon

Mapa cronológico mostrando l zambolbimiento de las lhénguas de l sudoeste de la Ouropa antre las quales l basco

Las ouriges de l'ancestrales de ls bascos permanecen çconhecidas, assi cumo las ouriges de sue lhéngua. La maiorie de ls académicos cunsidra l basco ua lhéngua eisolada.

Anscriçones lhatinas na Aquitánia preserban bárias palabras cun cognatos an proto-basco, por eisemplo l nome pessonal Nescato (neskato senefica nina ó rapaza an basco moderno). Essa lhéngua perpuosta ye chamada "aquitaniano" i era presumibelmente falada antes de ls romanos lhiebáren l lhatin para oeste de ls Pirenéus. La negligéncia romana cun estas tierras çtantes permitiu al basco aquitaniano subrebibir anquanto las lhénguas eibérica i tartessiana zaparecírun. L basco adquiriu alguns bocábulos lhatinos, mas l lhatin de la region zambolbiu-se pa l gascon (un galho de l'ocitano) i pa l romance nabarro.

Supondo que las frunteiras antre las regiones de l basco i de l gascon séian mais difusas qu'antre las de l basco i de l castelhano, assume-se frequentemente que las ouriges de l basco probénen de la Aquitánia, migrando an seguida pa l sul.

La Reconquista Crestiana, partindo de las Astúrias pa l sul, probocou, por sou turno, al zambolber-se atrabeç de la region de Nabarra, amportantes sistematizaçones ne l poboamiento, na ourganizaçon político-melitar i, por bias desso, na lhéngua de ls territórios "bascongados", Álaba, Biscaia i Guipúscoa, ancluídos ne l ducado.

Caratelísticas de la lhéngua basca

Este tópico çtina-se la rialçar las percipales defrenças lhenguísticas que defrencian la lhéngua basca de las lhénguas ando-ouropeias. Ls percipales aspetos que l defrencian i que dan, por bezes, la falsa sensaçon dua defícel aquesiçon por parte de daprendizes de la lhéngua cumo lhéngua segunda, son:

• L recurso de l'aglutinaçon. Eis. Paularen etxean (Paula.ren = de Paula etxe.a.n = n.a casa) = Na casa de Paula, mesmo Paularenean (Na [casa] de Paula).
• Orde SOV (Sujeito-oubjeto-berbo), ambora haba algua lhibardade na queston de l'orde de las palabras. Eis. Aitak amari gona gorria ekarri dio (Pai a la mai ua saia burmeilha trouxe).
• Adjetibos an posiçon pós-nominal (sin lhibardade na posiçon de ls adjetibos cumo ne l causo de las lhénguas eibéricas).
• Outelizaçon de causo absolutibo i argatibo (anquanto que las lhénguas eibéricas outelizan l nominatibo i acusatibo).

Statuto oufecial

Çtribuiçon de ls dialetos de la lhéngua basca

Berifican-se atualmente cinco dialetos tradecionales (euskalkiak), ls quales nun se cunfunden culas debisones políticas. Un de ls purmeiros studos científicos de l basco fui feito por Louis-Lucien Bonaparte (un çcendente de Napoleon).

Ne l mapa podemos ber, cunforme Koldo Zuazo:

  dialeto oucidental

  dialeto central

  dialeto nabarro

  dialeto nabarro-lhabortano

  dialeto suletino

  zonas spanófonas que éran bascófonas ne l seclo XIX (Conf. Mapa de Luis Luciano Bonaparte)

Eesiste atualmente ua berson unificada de l basco chamada euskara batua ("basco unificado" an basco), que ye ousada prioritariamente na eiducaçon, na lhiteratura i ne ls meios de quemunicaçon. L'euskara batua baseia-se percipalmente ne l dialeto central ó guipuscoano.

Gramática

L basco ten alguas formas gramaticales ancomuns na Ouropa, cumo l chamado argatibo, que fuorça l'acréscimo dun -k al sujeito quando hai un berbo trasitibo. L berbo auxeliar tamien reflete l númaro de l'oubjeto direto, de tal forma que l berbo auxeliar puode cunter muita anformaçon (subre l sujeito, l númaro de l'oubjeto direto, se ye singular ó plural, i l'oubjeto andireto). Dentre las lhénguas ouropeias, este sistema (anflexon de l berbo auxeliar) ancontra-se solo ne l basco i an alguas lhénguas de l Cáucaso, cumo l georgiano.

Por eisemplo, na frase:

Martinek egunkariak erosten dizkit

que senefica "Martin cumpra ls jornales para mi", Martin-ek ye l sujeito (mais satamente, un argatibo), por esto ten la treminaçon -k. Egunkariak ten ua treminaçon an -ak la qual marca l plural de l'oubjeto (plural absolutibo, para ser sato). L berbo ye erosten dizkit, ne l qual erosten ye un tipo de gerúndio ("cumprando") i l'auxeliar dizkit andica:

• di- marca un berbo cuntendo tanto un oubjeto direto quanto un andireto, ne l tiempo persente;
• -zki- ye l numeral de l'oubjeto direto (neste causo ls jornales; se fusse singular nun haberie sufixo);
• -t ye la marca de l'oubjeto andireto: "para mi".

Lhénguas pidgin d'ourige basca

La lhéngua basca ten dues lhénguas pidgin: pidgin basco-eislandés i pidgin-algonquino. Ambas las lhénguas ténen ua stória an quemun que remonta al seclo XVII ó até mesmo antes, quando la caça antensiba de baleias ne l golfo de la Biscaia tubo cumo cunsequéncia la stinçon de la spece. Ls pobos bascos éran coincidos debido a las sues técnicas inobadores de caça a las baleias, mas tanto ls franceses, cumo angleses i houlandeses tamien pescában al ancho de l mar Cantábrico i de l golfo de la Biscaia. Esso ouriginou la stinçon de la spece nessa zona i fizo cun que ls bascos zambolbessen técnicas i métodos para chegar als mares setentrionales la fin de caçáren baleias i pescáren bacalhau, l que, mais tarde, tornou-los pioneiros na ária. Quando un missionairo jesuíta francés, Pierre Biard, chegou a la cuosta ouriental de l Canadá, mais specificamente a la Nuoba Scócia, fui surprendido por natibos que l saudórun cun palabras cumo adesquidex, que seneficaba "buns amigos". Anhos mais tarde, cun un aperfundamiento ne l coincimiento de la lhéngua i de las sues ouriges, çcubriu-se qu'adesquidex ben de la palabra basca adiskide, que senefica "amigo". Esto mostra ua fuorça eiquenómica de ls pescadores bascos que por eilhi passórun i criórun, spontaneamente, ua lhéngua pidgin culs natibos de las dues maiores ilhas de la cuosta ouriental de l Canadá. Inda hoije, an cierta lhocalidades de Tierra Nuoba (Newfoundland) ye possible ancontrar nomes de rues i lhocalidades d'ouriges bascas. L'outra lhéngua pidgin d'ourige basca ye la pidgin basco-eislandesa, tamien datada de la mesma época. Ye ua lhéngua criada tamien antre ls lhocales eislandeses i ls pescadores bascos que chegórun a las augas setentrionales an busca de baleias i bacalhau. Ambora esta radadeira tenga sido adatada la normas germánicas, ye claramente ua lhéngua de lhéxico eissencialmente basco.

Tamien eisiste ua lhéngua chamada d'erromintxela que ye falada por ciganos que biben ne l Paíç Basco.

Amostra de texto

Basco	Mirandés	Pertués
Gure Aita, Zeruetan zaudena, santu izan bedi zure izena. Etor bedi zure erreinua. Egin bedi zure nahia zeruan bezala lurrean ere. Emaguzu gaur egun honetako ogia. Barkatu gure zorrak geuk ere gure zordunei barkatzen diegun bezala. Eta ez gu tentaldira eraman baina atera gaitzazu gaitzetik.	Pai nuosso, que stais ne l cielo, santeficado seia l buosso nome, benga l buosso reino, faga-se la buossa buntade, tanto ne l cielo cumo na tierra. Dai-mos hoije l pan pa l nuosso sustento i perdonai-mos las nuossas díbedas, assi cumo nós tamien le perdonamos als nuossos debedores; i nun mos déixedes lhebar pula tentacion, mas lhibrai-mos de l Mal.	Pai Nosso que estais nos Céus, santificado seja o vosso Nome, venha a nós o vosso Reino, seja feita a vossa vontade assim na terra como no Céu. O pão nosso de cada dia nos dai hoje, perdoai-nos as nossas ofensas assim como nós perdoamos a quem nos tem ofendido, e não nos deixeis cair em tentação, mas livrai-nos do Mal.